ورزش در ایران؛ مردانه و مرکزگرا / محسن فرشیدی

ماهنامه خط صلح – تبعیض لایه‌های مختلفی دارد. یک انسان به دلیل محل تولد، رنگ پوست، زبان مادری، سن، گرایش جنسی، دین و یا مذهب خود می‌تواند مورد شکل‌های مختلفی از تبعیض واقع شود. اما گسترده‌ترین نوع تبعیض، تبعیضِ بر مبنای جنس انسان‌ها است. زنان در ایران به عنوان نیمی از جمعیت، فارغ از محل تولد، زبان مادری، مذهب، رنگ پوست و تنها به دلیل زن بودن مورد انواع تبعیض‌ها و ستم‌ها قرار می‌گیرند. اما وقتی شهروندی در ایران یک زنِ کرد، بلوچ، ترک و یا عرب باشد و دین، مذهب و یا زبان مادری‌اش نیز با آن چیزی که در پایتخت بیش‌تر به رسمیت شناخته می‌شود متفاوت باشد،  تبعیض‌های پیچده‌تر و بیش‌تری علیه او اعمال می‌شود.

از ابتدای انقلاب اسلامی در ایران زنان به صورت سیستماتیک از عرصه‌های مختلف اجتماعی حذف شدند. سنت‌ها و فرهنگ‌های مردسالار و زن ستیز که محدود به چهار دهه‌ی گذشته نمی‌شدند و قدمتی تاریخی دارند، در کنار قوانین تبعیض‌آمیز در چند دهه‌ی گذشته عرصه را برای زنان در کشور تنگ‌تر و محدودتر کرده است. یکی از این عرصه‌ها، امکانات و فضاهای ورزشی بودند. بعد از دوران جنگ هشت ساله که ورزش در ایران آهسته آهسته و دوباره پا گرفت، سیاست‌های کلی آن را تک جنسیتی و مردانه می‌دید و تمامی قوانین با این رویکرد جلو رفتند که زنان محدود به خانه و کارهای خانه شوند و دیگر عرصه‌های خارج از خانه از جمله ورزش در انحصار مردان باشد.

ورزش زنان؛ مرکزگرا، محدود و با پوشش اجباری

در یکی دو دهه‌ی گذشته با تلاش‌‌ها و مبارزات زنان، برخلاف میل و خواسته‌ی مردانِ در قدرت، آن‌ها وارد اجتماع، از جمله فضاها و فعالیت‌های ورزشی شدند. اما همواره این حضور با تبعیض‌ها، موانع و محدودیت‌های فراوانی روبه رو بوده است. امروزه و با پیشرفت‌های تکنولوژی و اطلاعاتی بر کسی پوشیده نیست که پوشش و نوع لباس‌های ورزشکاران تاثیر مهمی در پیشرفت و قهرمانی آن‌ها دارد. زنان ورزشکار در ایران چه در مسابقات داخلی و چه بین‌المللی با پوشش غیراستاندارد مجبور به حضور در مسابقات می‌شوند. فضاهای ورزشی در نظر گرفته شده برای آن‌ها عموماً در شهرهای مرکزی و بزرگ قرار دارد و نسبت به مردان هم محدود‌تر است. فضاهای عمومی و شهری نیز به دلیل سنت‌ها و باورهای مردسالار و هم‌چنین ناامنی موجود بیش‌تر در اختیار مردان قرار دارد. در سال‌های گذشته اندک فضاهای ورزشی زنان در برخی روستاها و شهرهای کوچک با این بهانه که زنان از آن‌ها استقبال نکرده‌اند، به مردان اختصاص داده شده است. حتی تیم‌های ورزشی مطرح و با سابقه‌ی زنان در شهرهای کوچک‌تر مورد حمایت مسئولین قرار نمی‌گیرند. در هفته‌های گذشته تیم فوتبال زنان ملوان انزلی به دلایل مالی و هم‌چنین اتهامات مطرح شده به آن‌ها به سادگی منحل می‌شود. شاید اگر این باشگاه با سابقه در پایتخت حضور داشت به چنین سرنوشتی دچار نمی‌شد. یکی از وظایف دولت‌ها توزیع عادلانه و برابر امکانات میان تمام شهروندان یک جامعه است. موضوعی که در ایران نه تنها با تبعیض و تفکیک جنسیتی همراه است که این نابرابری میان شهرهای کوچک و بزرگ هم وجود دارد. در چنین شرایطی موفقیت زنان در رشته‌های مختلف ورزشی و مسابقات داخلی و بین‌المللی اگرچه غیرممکن نیست، اما با دشواری‌های زیادی همراه است و هر چه زنان  دورتر از شهرهای بزرگ و مرکزی باشند، این دشواری‌ها بیشتر می‌شود.

تماشای مسابقات ورزشی؛ ورود زنان ممنوع

تبعیض علیه زنان در ورزش محدود به فعالیت‌های ورزشی نمی‌شود. تماشای بسیاری از مسابقات ورزشی نیز برای زنان ممنوع است. در سال‌های گذشته فعالین برابری طلب تلاش‌های زیادی برای رفع این محدودیت‌ها انجام داده‌اند، اما تاکنون این تلاش‌ها به سرانجام و نتیجه‌ی مشخصی نرسیده است. تندروهای مذهبی و مراجع تقلید از مخالفین اصلی حضور زنان در ورزشگاه‌های ورزشی هستند. آیت‌الله مکارم شیرازی در پاسخ به سوالی در مورد حضور زنان در استادیوم‌ها می‌گوید: “جو حاکم در ورزش برای حضور زنان مناسب نیست و شکی نیست که اختلاط جوانان و آزاد بودن آن‌ها سرچشمه‌ی مشکلات زیادی از نظر اخلاقی و اجتماعی می‌شود. اضافه بر این در بعضی انواع ورزش، مردان پوشش مناسبی در برابر زنان ندارند؛ بنابراین لازم است از حضور در این برنامه‌ها خودداری کنند”. او که از روحانیون پر نفوذ است، فراتر از این موضوع پخش مسابقات ورزشی زنان و یا مشاهده‌ی مسابقات مردان از سوی زنان در رسانه‌ها را هم “جایز” نمی‌داند و می‌گوید: “اصل پخش مسابقات ورزشی زنان مثل تکواندو یا کاراته از سوی صدا و سیما کار نادرستی است و پخش صحنه‌هایی که ضوابط شرعی در آن مراعات نمی‌شود، جایز نیست و در پوشش شرعی تفاوتی بین مسابقات و غیر آن وجود ندارد”. دیگر مراجع تقلید و صاحبان قدرت نیز نظراتی مشابه او دارند. به نظر می‌رسد تا زمانی که فشارهای بین المللی برای اجبار فدراسیون‌های ورزشی به رفع تبعیض‌ها و ضرورت حضور تمامی شهروندان از جمله زنان در مسابقات و هم‌چنین تلاش‌های فعالین این حوزه پررنگ‌تر و منسجم‌تر نباشد، امید چندانی به تغییرات چشم‌گیر در آن دیده نمی‌شود.

جای خالی حمایت‌ مردان ورزشکار

در سال‌های گذشته زنان تلاش‌های زیادی را انجام دادند تا اندکی هم که شده از تبعیض‌ها در ورزش ایران کاسته شود، امکانات ورزشی به شهرهای بزرگ محدود نباشد و زنان در سرتاسر کشور بتوانند از آن بهره‌مند شوند. در این میان جای خالی حمایت مردانِ ورزشکار از زنان به وضوح احساس می‌شود. در سال‌های گذشته و زمانی‌که زنان از تماشای مسابقات فوتبال یا والیبال محروم شدند، آن‌ها بی توجه به اعتراضات در مسابقات شرکت می‌کردند. نیلوفر اردلان، کاپیتان تیم ملی فوتسال به دلیل قوانین تبعیض‌آمیز و عدم اجازه‌ی همسرش از همراهی تیم ملی زنان به مسابقات آسیایی محروم شد. با وجود اعتراضات گسترده‌ی فعالین جامعه‌ی مدنی و برابری‌طلبان، مردان ورزشکار از او حمایتی به عمل نیاوردند. تبعیض‌های بیشمار دیگری نیز در سال‌های گذشته به وقوع پیوستند که مردان ورزشکار بی‌توجه به آن‌ها به مسابقات خود ادامه دادند. واقعیت این است که حمایت مردان ورزشکار که هم شهرت و هم محبوبیت زیادی در جامعه دارند، می‌تواند مسیر زنان برای رسیدن به اولیه‌ترین خواسته‌هایشان که همان رفع تبعیض‌های جنستی و امکانات برابر در سرتاسر کشور است، هموار‌تر کند.

تبعیض علیه زنان؛ جهانی و گسترده

ورزش از ابتدای پیدایش آن عرصه‌ای مردانه بوده است و زنان همیشه در حاشیه نگه داشته می‌شدند. در یک قرن گذشته و با تغییرات گسترده در جامعه‌ی جهانی، کشورها نیز یکی پس از دیگری از اهمیت برابری جنسیتی آگاه شدند و قوانین خود را در این راستا تدوین کرده و می‌کنند. کلیشه‌های جنسیتی مبنی بر این‌که مردان قوی و زنان ضعیف هستند، به کودکان آموزش داده می‌شود. مطابق با این کلیشه‌ها بسیاری از ورزش‌ها “مردانه” هستند و برای مشارکت زنان در آن‌ها موانع و محدودیت‌های فراوانی ایجاد شده است. این نگاه نادرست و نابرابر هر چند در برخی از کشورها رنگ باخته است، اما در یک مقیاس جهانی هم‌چنان مردان از فرصت‌ها و توجه بیش‌تری در رسانه‌های ورزشی دنیا برخوردار هستند. آن‌ها هم‌چنین دسترسی بیش‌تری به منابع ثروت دارند و جوایز و دستمزدهای بیش‌تری را می‌گیرند.

برای تغییر در چنین وضعیتی  حضور  بیش‌تر  زنان در تمامی رشته‌های ورزشی و مسابقات بین‌المللی، حذف قوانین تبعیض آمیز، دستمزدهای یکسان، امکانات برابر میان تمامی شهروندان جامعه، فارغ از اینکه چه جنسیتی دارند و یا در کدامین منطقه‌ی جفرافیایی سکونت دارند، موثر خواهد بود.