وضعیت نه چندان مساعد سلامت روان دختران جوان و برنامه‌های دستگاه‌های متولی

ب گزارش مهرخانه، تعریف سلامت روان با بیماری روانی بیان می‌شود؛ فردی که مشکلاتی از نظر عملکرد فردی و اجتماعی نداشته باشد و آسیب‌رسان به خودش و دیگری نباشد، بیماری روانی ندارد. در نتیجه رد بیماری روانی، مساوی سلامت روان است. شاخصه‌های سلامت روان، آسیب نرساندن به خود یا دیگری و نداشتن بیماری و اختلال عملکرد فردی و اجتماعی است که هر کدام از این موارد، معیارهایی دارد. طبق آخرین آماری که در مورد نرخ افسردگی در ایران تحقیق شده و انجمن روان‌پزشکان به صورت رسمی اعلام کرده است، در بین کسانی که به کلینیک‌های روان‌پزشکی مراجعه کرده‌اند، 23.6 درصد افسردگی داشته‌اند، اما به گفته روان‌شناسان فقط یک‌سوم بیماران به کلینیک‌ها مراجعه می‌کنند و دوسوم دیگر، به دلیل این‌که برچسب بیمار روانی به آن‌ها نخورد، سعی می‌کنند از کلینیک‌ها دور باشند.

آمارها چه می‌گویند؟
روان‌شناسان معتقدند در اغلب موارد میزان مشارکت مردان برای حل مشکلات فرزندان و همسر خیلی کم بوده؛ در نتیجه درصد افسردگی زنان 2 برابر مردان است. درصد افسردگی و بیماری‌های اضطرابی در زنان بالاتر و درصد بعضی از انواع اعتیاد و مشکلات رفتاری در مردان بیشتر است؛ در نتیجه این‌که بخواهیم مقایسه قطعی کنیم که کدام گروه بیشتر دچار مشکلات روانی هستند، دشوار است. البته نتایج بررسی سال ۱۳۸۴ وزارت بهداشت درباره بار بیماری‌ها نیز نشان می‌دهد که رتبه اول بار بیماری‌ها در زنان ایرانی مربوط به اختلالات روانی- رفتاری و در مردان مربوط به حوادث عمدی و غیرعمدی از جمله تصادفات است و اختلالات روانی رفتاری رتبه دوم بار بیماری را در مردان ایران دارد.

در سال 91 عباسعلی ناصحی؛ مدیرکل سابق سلامت روان وزارت بهداشت، سهم زنان را در اختلالات روانی 26.5 درصد و سهم مردان را 20.8 درصد دانست و گفت: به طور متوسط شیوع بیماری‌های روانی در جمعیت 15 تا 64 سال، 23.6 درصد است که نسبت به آ‌مار 20 سال قبل، رشد چندانی را نشان نمی‌دهد. به‌طورکلی بیماری‌های روانی حدود 14 درصد کل بار بیماری‌های کشور را به خود اختصاص می‌دهند که در مقایسه با آمار جهانی متوجه می‌شویم که شیوع اختلالات روان در ایران بالا نبوده، بلکه ما در وضعیت میانگین قرار داریم.

15 درصد زنان اختلال افسردگی دارند
2 سال پس از ارایه این آمار، دکتر رضا رادگودرزی؛ مجری طرح پیمایش ملی سلامت روان آمار جزیی‌تری اعلام کرد و گفت: اختلال افسردگی در جمعیت عمومی 12.7 درصد است که 15.4 درصد زنان اختلال افسردگی اساسی دارند، این در حالیست که 10.2 درصد مردان به این بیماری مبتلا هستند. 22 تا 24 درصد از افراد طلاق‌گرفته اعم از زن و مرد یا کسانی که از یکدیگر جدا شده، اما هنوز به‌طور رسمی طلاق نگرفته‌اند و نیز عده‌ای که همسر خود را از دست داده‌اند، به افسردگی اساسی مبتلا هستند. این درحالیست که افسردگی در افراد متأهل 12.5 درصد است. همچنین درصد اختلال افسردگی در بیکاران به‌طور معناداری بیش از شاغلان، دانشجویان و محصلان است؛ به‌طوری‌که میزان افسردگی در افراد بیکار 16.5 درصد و در شاغلان 11 درصد است. درحالی‌ افسردگی اساسی 13.5 درصد از شهرنشینان را گرفتار کرده که این عدد در روستاها 11 درصد برآورد می‌شود. همچنین افسردگی در افرادی که از نظر وضعیت اجتماعی و اقتصادی در جایگاه پایین‌تری قرار دارند، 14.9 درصد و در افراد با وضعیت اجتماعی و اقتصادی بالا 11.7 درصد است. 60 درصد افراد افسرده به روان‌پزشک مراجعه نمی‌کنند و از میان 40 درصد باقیمانده هم، یک‌سوم به درمان‌های سنتی و طب مکمل از قبیل مراجعه به عطاری‌ها، طب سوزنی، دعانویس و… روی آورده‌اند.

در این میان سازمان بهداشت جهانی پیش‌بینی کرده است که تا سال ۲۰۳۰، افسردگی مهم‌ترین بیماری ناتوان‌کننده در کل دنیا خواهد بود که البته بر اساس نظرات بعضی کارشناسان این اتفاق تا سال ۲۰۲۰ رخ خواهد داد.

به ازای هر هزار دانشجو، 2.2 مشاور در دانشگاه‌ها وجود دارد
در کنار آمارها و وضعیت سلامت روان کل جامعه، سلامت روان قشر دانشجو از اهمیت خاصی برخوردار است؛ زیرا این افراد قشر جوانی هستند که در چند سال آینده وارد بازار کار و جامعه می‌شوند و می‌توانند تأثیر به‌سزایی در وضعیت جامعه بگذارند. براساس آماری که از 85 دانشگاه به‌دست آمده است، 1344 روان‌شناس، ‌مشاور و کادر پاره‌وقت و تمام‌وقت در مراکز مشاوره و در بین بیش از 600 هزار نفر جمعیت دانشجویی مشغول به کار هستند. به عبارت دیگر به ازای هر 1000 دانشجو، 2.2 مشاور در 85 دانشگاه فعالیت می‌کنند. این آمار که مربوط به سال 93 است، نسبت به سال 92، 0.2 درصد رشد داشته است.

در این زمینه حمید یعقوبی؛ مدیر کل دفتر مشاوره و سلامت سازمان امور دانشجویان، با انتقاد از عدم حضور روان‌پزشک و مددکار در برخی از دانشگاه‌ها گفت: برخی از دانشگاه‌ها روان‌پزشک و مددکار ندارند که این یک آسیب بزرگ محسوب می‌شود؛ زیرا حضور روان‌پزشک و مددکار برای پیشگیری از رفتارهای آسیب‌رسان بسیار ضروری است.

مشکلات ارتباطی، خانوادگی و تحصیلی مهم‌ترین عامل مراجعه دانشجویان به مراکز مشاوره
مشکلات ارتباطی، خانوادگی و تحصیلی، از مهم‌ترین دلایل مراجعه دانشجویان به مراکز مشاوره است. 61.5 درصد مراجعه‌کنندگان به مراکز مشاوره دختر و 83.5 درصد آن‌ها مجرد هستند.60 درصد مراجعه‌کنندگان ساکن خوابگاه و بیش از 71 درصد آن‌ها در مقطع کارشناسی مشغول به تحصیل هستند.

عوامل تأثیرگذار در سلامت روان زنان و دختران
پژوهشی با عنوان «بررسی عوامل مؤثر در سلامت روان زنان» توسط حمیده برزن، سیده آیسا پاک‌نژاد و افروز حق‌دوست در سال 91 انجام شده است که به یافته‌های آن اشاره می‌کنیم. سلامت روان، یکی از مهم‌ترین عوامل مؤثر در ارتقا و تکامل انسان محسوب می‌شود. عوامل تأثیرگذار در سلامت روان زنان با استناد به تحقیقات و پژوهش‌های محققان و پژوهش‌گران عبارتند از: متغیرهای فردی (سن ازدواج، تعداد فرزندان، وضعیت شغلی، تفاوت سنی با همسر ورضایت زناشویی زنان متأهل) متغیرهای اجتماعی و اقتصادی، سرپرست خانوار بودن، ناباروری، وضعیت شغلی، شیوه‌های مقابله با مسائل و آموزش مهارت‌های زندگی.

نتایج مطالعه حاضر نشان می‌دهد که زنان جوان گروه پرخطر برای اختلالات روانی هستند و درصد نسبتاً بالای اختلالات روانی در این گروه قرار دارند.

بسیاری از مشکلات روحی دختران، علل فرهنگی و اجتماعی دارد
حسن ضیاءالدینی، روانپزشک نیز معتقد است بسیاری از مشکلات روحی و همچنین رفتارهای نابه‌هنجار دختران، علل فرهنگی و اجتماعی دارد؛ در واقع انتظارات نامعقول، اعتماد به نفس پایین، حس کنجکاوی، روحیه لذت‌طلبی، نگرش‌های غلط اجتماعی، نگرش‌های نابه‌جا در مورد آینده و برخی کسالت‌های خفیف روانپزشکی در ذهن دختران، باعث بروز انواع مشکلات روحی و روانی در بین آن‌ها می‌شود که برای بهبود وضعیت روانی دختران در جامعه نیازمند تغییر نگرش جامعه، خانواده‌ها و اصلاح انتظارات نسبت به دختران هستیم که این امکان، ارایه آموزش‌های لازم از طریق رسانه‌های جمعی و گروهی را می‌طلبد؛ در واقع رسانه‌ها باید با تولید برنامه‌های دراز مدت برخی نگرش‌های غلط در مورد دختران در سطح جامعه را اصلاح کند.

سلامت روان تأثیر به‌سزایی در رفتار آدمی دارد، اما چرا سلامت روان دختران دانشجو بیشتر مورد توجه قرار گرفته است و چرا نرخ مراجعه دختران به مشاوران بیشتر است؟ برای دریافت پاسخ این سؤال به سراغ نسرین دانش، روان‌پزشک و استاد دانشگاه رفتیم و او بر اساس مشاهدات و تحقیقات خود به ارایه اطلاعات و آمارهایی پرداخت.

دختران دانشجو از پسران دانشجو افسرده‌ترند
دانش در گفت‌و‌گو با مهرخانه با اشار به وضعیت سلامت روان دختران جوان در سنین دانشجویی اظهار کرد: دختران جوان که از بلوغ فاصله گرفته‌اند و در ابتدای جوانی هستند، براساس امیدی حرکت می‌کنند و با دانشجوبودن می‌خواهند به سمت آرزوهایشان بروند؛ در نتیجه به نظر می‌رسد که باید قاعدتاً سطح خوبی از نظر امید به آینده و عملکرد فردی داشته باشند، اما براساس مشاهدات ما در دانشگاه‌های مختلف از نظر سطح افسردگی، دانشجویان دختر بیشتر از پسران افسرده هستند که باید از این آمار برای پیشگیری استفاده کنیم و ارتباط بهتری با دختران و جوانان برقرار کنیم تا بتوانیم عوامل این اختلال را شناسایی و راحت‌تر کمک‌شان کنیم.

ژنتیک، مسائل روانی و فشارهای اجتماعی منجر به افسردگی دختران می‌شود
این روان‌پزشک با تأکید بر این‌که سطح افسردگی زنان در جهان 2 برابر مردان است، گفت: این آمار هم محور ژنتیک دارد از این بابت که ژن زنانه باعث داشتن هورمون‌های زنانه می‌شود و هم محور روانی دارد از این بابت که فرد خود را دارای مسئولیت‌هایی می‌داند که ممکن است به آن‌ها خوب عمل نکند و این موارد ناراحتش می‌کند و آن‌طور که باید و شاید، عملکرد روانی خوبی ندارد، و هم منشأ اجتماعی دارد از این بابت که اجتماع از او انتظارات خاصی دارد و از این جهت زنان در مجموع سطح افسردگی و اضطراب بالاتری را نشان می‌دهند که منجر به افسردگی 2 برابری زنان نسبت به مردان در دنیا شده است.

مشکلات دختران مبتلا به اختلال افسردگی
او با اشاره به مشکلات دختران مبتلا به اختلال افسردگی تصریح کرد: متأسفانه افسردگی مشکلات عدیده‌ای به همراه خود می‌آورد. زمانی که فردی افسرده است، به دنبال منبعی برای رفع افسردگی‌ خود می‌گردد؛ در نتیجه امکان دارد هر کاری انجام دهد، رفتارهای نابه‌جا از او سر بزند، به سمت آرایش‌های عجیب برود، جلب توجه‌های خاص بکند، عصبانی و پرخاشگر شود، افت شدید تحصیلی پیدا کند، دچار ناامیدی شود و در نهایت این احتمال وجود دارد که دست به خودکشی بزند. همه این‌ها می‌تواند از عواقب افسردگی باشد. زنان سه برابر مردان دست به خودکشی می‌زنند؛ البته خودکشی موفق، در مردان بیشتر است. اقدام به خودکشی به معنای فریاد کمک است؛ یعنی به فریادم برسید، من مشکلی دارم.

دولت با حمایت از  NGOها به رفع مشکلات بپردازد
این استاد دانشگاه درباره سیاست‌هایی که باید دولت برای بهبود وضعیت سلامت روان دختران جوان اتخاذ کند، گفت: گروه‌هایی به صورت NGO در دنیا فعالیت می‌کنند که از آن‌ها الگوبرداری کردیم. در حال حاضر تعدادی NGO در برخی استان‌ها به‌منظور ارایه تکنیک‌های آموزشی و حمایتی زنان راه‌اندازی می‌شود. مهم‌ترین نکته حرکت به سمتی است که بهداشت روان را گسترش دهیم و این بهداشت روان به صورتی باشد که فرد را صاحب عزت نفس کنیم تا به خود احترام بگذارد و خود را دوست داشته باشد، بهداشت روان بالاتر رود، منابع کنترل فردی را به او بشناسانیم. به او بیاموزیم تو منبع کنترل اطرافت، خودت و ذهنت هستی، نه این‌که دیگران بتوانند تو را کنترل کنند و تا حدودی او به سمتی ببریم که کارآیی و سازگاری‌اش نسبت به اطرافش بالاتر رود و درک اطرافش بهتر شود. تمام این حرف‌ها به این موضوع بازمی‌گردد که خودآگاهی فرد بالاتر رود. مرحله بعدی این است که این فرد را به سمت معنادرمانی ببریم و بگوییم رنجی که تو می‌بری، حاصل وجود نادانی‌ها و جهلی در زندگی تو است و زمانی که این جهل برطرف شود و تو به سمت منبع معنا حرکت کنی، زندگی تو تغییر خواهد کرد؛ اتفاقاتی که می‌افتد به این دلیل است که این منبع حمایتی را دور از خودت فرض کردی و منبع حمایتی را باید نزدیک خود کنی. باید هدفی بسیار والا در ذهن‌شان به‌وجود بیاید تا بتوانند از چنبره این همه ناراحتی که در ذهنشان انباشته می‌شود، نجات پیدا کنند.

این روان‌پزشک تأکید کرد: معمولاً در NGOها آموزش مؤثری برای این افراد در زمینه مهارت‌های زندگی و خودشناسی وجود دارد و روی معنادرمانی آن‌ها کار می‌کنیم. حمایت‌های مذکور برای زنان و دختران مؤثر است، اما اگر برای دختران پیش از ازدواج انجام شود، بسیار مؤثرتر خواهد بود؛ چراکه حالتی از پیشگیری را دارد.

او ادامه داد: دولت حتماً باید حمایت کند و NGOها باید طرح‌هایی که دارند و میزان پوششی که از نظر اجتماعی می‌توانند داشته باشد را ارایه دهند. دولت نیز باید با NGOهایی که ثبت شده‌اند، در تماس باشد و از آن‌ها بخواهد که این کار را شروع کنند؛ زیرا هیچ دولتی نمی‌تواند همه بار را به‌عهده بگیرد.

نقش سلامت روان در تضمین پویایی و کارآمدی جامعه
به گزارش مهرخانه، سال گذشته شهیندخت مولاوردی، معاون امور زنان و خانواده رییس‌جمهور در مورد ضرورت توجه به بهداشت و سلامت روان دختران دانشجو گفت: سلامت روان نقش مهمی در تضمین پویایی و کارآمدی جامعه دارد، ولی در جامعه ما کمتر مورد توجه قرار گرفته است. دانشجویان چالش‌ها و تعارضات مختلفی مانند دوری از خانواده، اتمام دوره نوجوانی و فشارهای تحصیلی را دارند و در شرایط آسیب‌پذیر قرار می‌گیرند. به خصوص دانشجویان دختر که به دلیل ویژگی‌های جنسیتی و وابستگی بیشتر به خانواده بیشتر از پسران در معرض تعارضات هستند و اگر از این موضوع غفلت کنیم نظام آموزشی و همچنین نظام اجتماعی ما ضربه می‌بیند.

او با ارایه این مقدمه، بر لزوم راهبردی‌شدن برنامه‌ریزی‌ها و سیاست‌گذاری‌ها تأکید کرد و گفت: سند برنامه ششم توسعه نیز قرار است از سوی دولت به دستگاه‌های اجرایی ابلاغ شود و فقط لایحه برنامه از سوی مجلس تصویب می‌شود که در این سند نیز به سلامت روان دختران دانشجو تأکید شده است. تفاهم‌نامه‌ای نیز میان معاونت زنان و خانواده رییس‌جمهور با دانشگاه تهران برای بررسی مشکلات وضعیت دختران در خوابگاه‌ها و تدوین برنامه عملیاتی برای حل مشکلات منعقد شده است.

البته در لایحه احکام برنامه ششم چنین موردی ذکر نشده و در سند برنامه ششم توسعه که چندی پیش به مجلس ارائه و کلیات آن رد شد نیز چنین ماده‌ای لحاظ نشده است. از سویی با توجه به تجربه مشخص نبودن و یا حتی بعضاً عدم اجرای مفاد تفاهم‌نامه‌های منعقدشده میان این معاونت و سایر دستگاه‌ها و بخش‌ها در زمینه‌های گوناگون، نمی‌توان امیدی به این تفاهم‌نامه داشت.

(در همین زمینه: بندهایی از لایحه برنامه ششم توسعه که به زنان و خانواده پرداخته است)

(در همین زمینه: سرنوشت تفاهم‌‌نامه‌های معاونت امور زنان با دستگاه‌های اجرایی)

وزارت بهداشت برای سلامت روان دانشجویان چه کرده است؟
اما علاوه بر معاونت امور زنان، وزارت بهداشت نیز برنامه‌هایی برای سلامت ارتقای روان دختران دارد. به گفته علی‌اکبر سیاری؛ معاون بهداشتی وزارت بهداشت در حال حاضر یک‌چهارم جمعیت کشور را جوانان تشکیل می‌دهند و از میان آن‌ها ۲۰ درصد دانشجویان هستند.

برنامه‌های سلامت روان وزارت بهداشت در حوزه جوانان، دانشجویان وزارت علوم، وزارت بهداشت و دانشگاه آزاد اسلامی و طلاب حوزه علمیه را در برمی‌گیرد. این وزارتخانه در زمینه‌های مختلف مرتبط با سلامت روان از جمله مصرف مواد مخدر صنعتی و روان‌گردان‌ها، افسردگی، ناامیدی و افت تحصیلی دانشجویان، برنامه‌هایی با همکاری دانشگاه‌ها از سال ۹۵ در سراسر کشور اجرا می‌کند، اما مسئولان اطلاعات جزیی‌تری از برنامه‌های خود مطرح نکرده‌اند.

اهمیت سلامت روان دانشجویان برای وزارت علوم
به گفته مسئولان وزارت علوم، در راستای ارتقای وضعیت سلامت روان دانشجویان، یکی از برنامه‌های دفتر مشاوره و سلامت سازمان امور دانشجویان در سال جاری، برگزاری برنامه‌های پیشگیری از اعتیاد بود که در این راستا قرار است برنامه دانشگاه عاری از دخانیات در دست اجرا قرار بگیرد. همچنین اجرای موج دوم ترسیم سیمای زندگی دانشجویی از برنامه‌های دیگر دفتر مشاوره و سلامت است که مرحله اول آن در اردیبهشت سال 94 اجرا شد و قرار است موج دوم آن در سال 95 اجرا شود. اجرای برنامه کشوری تربیت درمان‌گر مداخله در شکست عاطفی دانشجویان از برنامه‌های دیگر دفتر مشاوره و سلامت سازمان امور دانشجویان بود که در این راستا حمید یعقوبی، مدیر کل دفتر مشاوره و سلامت سازمان امور دانشجویان گفت: یکی از مسایل مهم جامعه فاصله سن بلوغ تا سن ازدواج است. سن بلوغ در کشور پایین و سن ازدواج بالا رفته است و ممکن است در این فاصله تعاملاتی بین دانشجویان دختر و پسر رخ دهد که این تعاملات، نیازمند ارایه آموزش‌هایی است که دانشگاه‌ها باید در این زمینه به صورت جدی‌تری عمل کنند؛ زیرا یافته‌های اخیر نشان از این دارد که دانشجویان در مدیریت شکست‌های عاطفی مهارت لازم را نداشته و ممکن است از خود رفتارهای پرخطر بروز دهند.

همچنین برنامه پیشگیری از ایدز و آموزش مهارت‌های زندگی از دیگر اقدامات مرکز مشاوره و سلامت سازمان امور دانشجویان در سال جاری بوده است. براساس قولی که محمد فرهادی، وزیر علوم، تحقیقات و فناوری داده است نیز دو واحد درس اختیاری در برنامه‌ریزی آموزش وزارت علوم به‌عنوان درس مهارت‌های زندگی تصویب خواهد شد.

برنامه‌های کانون هم‌یاران سلامت روان
سال گذشته اساسنامه کانون هم‌یاران سلامت روان به دانشگاه‌ها ابلاغ شد و بسیاری از دانشگاه‌ها شروع به عضوگیری و برگزاری انتخابات کردند. بازه زمانی تعیین‌شده برای راه‌اندازی کانون‌های هم‌یاران سلامت تا آخر اسفندماه 94 تعیین و قرار شد در سال 95 هشت جشنواره منطقه‌ای و یک همایش کشوری با حضور وزرای علوم، بهداشت،کشور و ورزش و جوانان برای همیاران برگزار شود.

به گفته مدیر کل دفتر مشاوره و سلامت سازمان امور دانشجویان، فعال‌سازی مددکاری از دیگر اقدامات دفتر مشاوره و سلامت سازمان امور دانشجویان در سال 94 بود. صدور کارنامه سلامت برای همه دانشجویان جدیدالورود همه مقاطع در دانشگاه‌های دولتی و بخشی از دانشگاه‌های غیرانتفاعی که سرانه مشاوره‌ای، فرهنگی و ورزشی دریافت می‌کنند، نیز از دیگر اقدامات است.

پیشگیری از خودکشی در خوابگاه‌ها
همچنین یعقوبی پیشگیری از خودکشی در خوابگاه‌ها را از دیگر اقدامات این دفتر دانست. برنامه نظارت و بازدید از مراکز مشاوره و تشکیل کارگروه مشورتی دبیران مناطق و مسئولان منتخب مراکز مشاوره نیز از دیگر اقدامات در سال 94 بود. در سال 93، 314 شعبه خوابگاهی و دانشگاهی مراکز مشاوره وجود داشت که این تعداد نسبت به سال 92 رشد 34 شعبه را داشته است. بیشترین شعبه‌های مراکز مشاوره در منطقه یک وجود دارد که تعداد آن‌ها 95 شعبه است. از 750 تا 800 خوابگاه دولتی نیز 40 درصد آن‌ها مجهز به مراکز مشاوره هستند.

چه باید کرد؟
علی‌رغم فعالیت‌های تعریف‌شده برای ارتقای سطح سلامت روان دانشجویان و به‌ویژه دختران دانشجو، هنوز هم شاهد درصد بالای افسردگی در میان دختران دانشجو هستیم؛ امری که می‌تواند گویای کم‌کارآمد بودن طرح‌های اجراشده تاکنون و لزوم توجه کارشناسی‌تر و تدقیق بیشتر توسط مسئولان ذی‌ربط، به‌ویژه معاونت امور زنان است.

براساس پژوهشی «بررسی عوامل مؤثر در سلامت روان زنان» اقدامات پیشگیرانه و درمان عبارتند از: شناسایی برخی متغیرهای مرتبط با سلامت روان زنان و کمک و راهنمایی این قشر جامعه برای شناخت، تغییر و اصلاح این عوامل. ارایه راهکارهای مناسب اقتصادی – معیشتی در زمینه استفاده بهینه از امکانات موجود جهت کارآمد کردن آنان که این راهکار می‌تواند از طریق آموزش مهارت‌های فنی و حرفه‌ای به زنان، اجرای کارگاه‌ها و کلاس‌های آموزشی رایگان از قبیل مهارت‌های فردی و خودشناسی ویژه، آموزش حق و حقوق زنان، آگاه کردن آنان به این مسأله که خود تعیین‌کننده و تأثیرگذار بر سرنوشتشان هستند، انجام شود.

ایجاد مراکز مشاوره زناشویی، آموزش مهارت‌های زندگی، مشاوره قبل از ازدواج و آموزش مقابله با استرس، تدوین یک نظام آموزشی سازمان یافته در مقاطع تحصیلی مختلف به‌منظور آموزش مهارت‌های زندگی در جهت افزایش توانایی و قدرت مقابله با مشکلات زندگی به دانش‌آموزان و دانشجویان به‌عنوان پدران و مادران آینده، فراهم‌نمودن مراکز مشاوره‌ای، اماکن فرهنگی – ورزشی مختص زنان جهت کاستن از اثرات موقعیت‌های تنش‌زا و آموزش شیوه‌های مقابله با تنش، آموزش مهارت‌های اجتماعی مانند جرات‌آموزی و شیوه‌های کنترل خشم، راه‌های صحیح ارتباطات اجتماعی و خانوادگی و کاستن عوامل تنش‌زای محیط و خانه از دیگر اقدامات پیشنهادی است.