چند روز پیش، «حامد برکاتی»، مدیرکل دفتر سلامت جمعیت، خانواده و مدارس وزارت بهداشت در گفت‌وگویی در شبکه اجتماعی «کلاب‌هاوس» اعلام کرد که سالانه بیش از ۳۰۰ هزار نفر به شکل «غیرقانونی» و حدود ۹ هزار نفر نیز به صورت قانونی و با مجوز پزشکی قانونی، به بارداری خود به صورت داوطلبانه پایان می‌دهند
؛ اما آیا این آمار، واقعی است؟ علت تقاضای زیاد برای پایان بارداری در ایران چیست؟ پایان دادن به یک بارداری در ایران خارج از چارچوب قوانین و مقررات، چقدر خرج دارد و چه خطراتی جان و زندگی افرادی که می‌خواهند دیگر باردار نباشند و پزشکان و ماماهایی که این خدمات را ارائه می‌دهند، تهدید می‌کند؟ در این گزارش در گفت‌وگو با یک شهروند که از راه‌های غیررسمی به بارداری خود پایان داده، یک پزشک متخصص زنان، یک ماما که خدمات پایان داوطلبانه بارداری ارائه می‌کند و یک فروشنده قرص‌های ختم بارداری در ایران، گفت‌وگو کرده‌ایم تا به این سوالات پاسخ دهیم.
***
بنا بر آمار «سازمان بهداشت جهانی»، بین سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۹، سالانه ۷۳.۳ میلیون نفر بارداری خود را به صورت داوطلبانه خاتمه داده‌اند. این تعداد حدود ۳۰ درصد کل بارداری‌های جهان است و این به آن معناست که از هر ۱۰ بارداری در جهان، ۳ بارداری به صورت داوطلبانه پایان یافته است. همچنین بر اساس داده‌های این سازمان بین سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۴، ۴۵ درصد از افرادی که داوطلبانه به بارداری خود پایان داده‌اند، این کار را در شرایطی غیرایمن و غیراستاندارد انجام داده‌اند و تقریبا تمام این موارد در کشورهای در حال توسعه بوده است. این آمارها می‌گویند که نیمی از افرادی که تجربه پایان داوطلبانه بارداری به روشی غیرایمن و تحت شرایط غیراستاندارد را داشته‌اند، ساکن قاره آسیا هستند که ایران نیز جزیی از آن است.
از نظر سازمان بهداشت جهانی، شرایط غیرایمن و غیراستاندارد پایان بارداری، شامل مواردی است که این خدمت پزشکی یا توسط فردی که مهارت لازم را ندارد، انجام شود یا امکانات و محیط مناسب انجام این پروسه پزشکی نباشد. این سازمان با تقسیم موارد پایان داوطلبانه بارداری به موارد دارویی که در آن با استفاده از یک قرص خوراکی یا شیاف واژینال، به بارداری فرد خاتمه داده می‌شود و موارد جراحی که در آن عمل جراحی کورتاژ صورت می‌گیرد، میزان مهارت و امکانات مورد استفاده در این دو رویه پزشکی را متفاوت خوانده و خواستار دسترسی همه افراد به روش‌های امن پایان دادن به بارداری متناسب با سن بارداری آن‌ها شده است.
اما چرا در برخی کشورها، افراد باردار به روش‌های غیرایمن و غیراستاندارد روی می‌آورند؟ آن‌گونه که وب‌سایت سازمان بهداشت جهانی گفته است، دلیل این امر، قوانین و مقررات محدود‌کننده پایان داوطلبانه بارداری، مذهب و فرهنگ، فقر و عدم دسترسی به خدمات پزشکی ارزان و همگانی، برخورد نامناسب و متعصب پزشکان و کادر درمان، سنگ‌اندازی‌های سیستم قضایی و پزشکی؛ از جمله لیست انتظارهای طولانی، مشاوره اجباری، ارائه اطلاعات گمراه‌کننده به فرد متقاضی، کسب اجازه از دولت یا شوهر و نهایتا آزمایش‌های غیرضروری که روند پایان دادن به بارداری را طولانی می‌کنند، هستند.
در ایران، پایان دادن داوطلبانه به بارداری هیچ‌گاه قانونی نبوده و تنها در برخی برهه‌های زمانی، دسترسی به وسایل پیشگیری از بارداری و پایان دادن بارداری به دلایل پزشکی تسهیل شده است که آن‌هم بنا به آمارهای رسمی، چیزی در حدود ۳ درصد موارد به‌اصطلاح «غیرقانونی» است. بنابراین، همیشه روزگار، زنان ایرانی برای پایان دادن به بارداری‌های ناخواسته خود مجبور بوده‌اند به شرایط غیرایمن و غیراستاندارد روی بیاورند و گاهی در این راه آسیب‌های جدی دیده و حتی جان خود را از دست داده‌اند.
با این‌حال غیرقانونی بودن خاتمه داوطلبانه بارداری در ایران، هیچ‌گاه از تعداد افرادی که قصد دارند بارداری خود را پایان بدهند، نکاسته است. یک پزشک متخصص زنان در ایران که ترجیح می دهد او را دکتر «محمودی» بنامیم، درباره دلیل افزایش تقاضای خاتمه بارداری، به «ایران‌وایر» می‌گوید: «بارداری ناخواسته ممکن است برای هر کسی پیش بیاید. این‌طور نیست که بگوییم حتما افراد کم‌سواد، سهل‌انگار یا بی‌خیال به صورت غافلگیرانه باردار می‌شوند. حتی امن‌ترین روش‌های جلوگیری هم احتمال بارداری دارند. مثلا کاندوم در ۸۵ درصد موارد می‌تواند مانع بارداری شود؛ ولی در ۱۵ درصد بقیه شانس بارداری وجود دارد. برای همین است که می‌گویند در کنارش از محصولات اسپرم‌کش هم استفاده شود.»
او ادامه می‌دهد: «حالا این را کنار محدودیت‌های فروش وسایل جلوگیری از بارداری و ممنوعیت وازکتومی و توبکتومی، شرایط اقتصادی، اجتماعی و اشتغال روز‌افزون زنان در بیرون از خانه بگذارید، طبیعی است که تقاضا برای سقط جنین افزایش پیدا کند.»
آیا آمار وزارت بهداشت درباره پایان داوطلبانه بارداری واقعی است؟
دکتر محمودی در پاسخ به این سوال که آیا آمار ۳۰۰ هزار مورد ختم بارداری به صورت «غیرقانونی» در ایران واقعی است، می‌گوید: «من نمی‌توانم بگویم که آیا این رقم درست است یا نه؛ چون دسترسی به آمار ندارم، ولی می‌دانم که بسیاری از افرادی که می‌خواهند به بارداری خود خاتمه بدهند و اتفاقا برای آن دلیل پزشکی نیز دارند، به دلیل وقت‌گیر بودن پروسه مراجعه به پزشکی قانونی و صدور مجوز قانونی، ترجیح می‌دهند که این کار را غیرقانونی انجام دهند.»
این پزشک متخصص زنان ادامه می‌دهد: «مواردی بوده که بعضی از همکاران من به بیمار پیشنهاد داده‌اند تا برود از اینستاگرام دارو را تهیه کند و بعد تاریخ انقضای آن را چک کند و اگر مشکلی نبود، با همان دستورالعمل فروشنده، آن را مصرف کند؛ چون طی کردن روند قانونی واقعا زمان‌بر است و سلامت مادر را به خطر می‌اندازد.»
او ضمن تاکید بر اینکه سن بارداری در کاهش آسیب‌های جسمی و روانی پایان بارداری حائز اهمیت است، می‌گوید: «جستیشن یا سن بارداری در روند سقط بسیار مهم است. تا قبل از ده هفتگی، ابورشن یا پایان حاملگی با دارو امکان‌پذیر است. ولی بعد از ده هفته، حتما باید زیر نظر مستقیم پزشک و در یک مرکز درمانی، عمل جراحی کورتاژ انجام شود؛ وگرنه خطر سقط ناقص وجود دارد که به طور جدی، سلامت مادر را به خطر می‌اندازد.»
خطرات خاتمه بارداری در شرایط غیر استاندارد چیست؟
دکتر محمودی، خطرات پایان بارداری در شرایط غیرایمن و غیراستاندارد را شامل سقط ناقص، خونریزی شدید، عفونت‌های خطرناک، مسمومیت در اثر مصرف داروهای گیاهی، زخم برداشتن رحم و قسمت بیرونی دستگاه تناسلی منتسب به زنان دانسته و می‌گوید: «بعضی از این خطرات و به طور مشخص، سقط ناقص می‌توانند جان فرد را به خطر بیاندازند. اگر فردی بعد از ده هفته، قرص مصرف کرده باشد و بخش‌هایی از جنین یا جفت هنوز در رحم باقی مانده باشد، در این صورت او حتما به جراحی کورتاژ نیازمند است که با توجه به غیرقانونی بودن این پروسه، بعضی‌ها می‌ترسند و به مراکز غیراستاندارد می‌روند که خطر عفونت و خونریزی شدید یا حتی زخم برداشتن رحم و احتمال ناباروری در آینده را در پی خواهد داشت.»
این گفته‌های دکتر محمودی درباره خطرات سقط ناقص را «سارینا»، زن ۳۵ ساله و اهل تهران نیز تایید می‌کند. او که تجربه بسیار ناخوشایندی از مصرف قرص در هفته هشتم بارداری ناخواسته خود داشته و ناچار به انجام دو بار جراحی کورتاژ در شرایط غیراستاندارد در یک آپارتمان در شرق تهران شده است، به ایران‌وایر می‌گوید: «حدود ۵ سال پیش، از دوست‌پسرم دوقلو باردار شدم. سه هفته طول کشید که یک ماما را پیدا کنم و از تلگرام، از او قرص بخرم.»
او درباره تجربه درد و خونریزی خود بعد از مصرف این قرص می‌گوید: «برای خیلی‌ها این‌قدر وحشتناک نیست، ولی من چون دوقلو حامله بودم، درد خیلی وحشتناکی داشتم. آن‌قدر درد شدید بود که برای لحظاتی غش کردم. توی خونه تنها بودم و به هیچ‌کس هم نگفته بودم، چون خانواده‌ام نباید می‌فهمیدند. نتوانستم دکتر هم بروم، چون دکترها بعد از اینکه می‌فهمند چه‌کار کردی، پذیرش‌ات نمی‌کنند.»
او که پس از سه روز خونریزی شدید که از نظر جسمی او را به شدت تضعیف کرده بود، به سونوگرافی رفته و متوجه می‌شود که سقط به صورت کامل انجام نشده، دوباره با مامایی که قرصها را به او داده بود، تماس می‌گیرد. این بار به پیشنهاد خانم ماما، سارینا به مامای دیگری که جراحی کورتاژ در شرایط غیربیمارستانی انجام می‌داده، مراجعه می‌کند. اما متاسفانه به دلیل در دسترس نبودن امکانات پزشکی مانند دستگاه‌های مانیتور جراحی، عمل کورتاژ به طور کامل انجام نمی‌شود. سارینا مجبور می‌شود یک بار دیگر سایتوتک مصرف کند و بعد از مدتی، دوباره عمل کورتاژ را انجام دهد.
بنا به گفته این زن ۳۵ ساله، او در تمام دو ماهی که درگیر پایان دادن به بارداری ناخواسته خود بوده، خونریزی داشته و بدنش به همین دلیل بسیار ضعیف شده بود. همچنین سلامت روان او به دلیل فشارهای اجتماعی، پنهان‌کاری در محیط خانه و محل کار، دشواری در دریافت مرخصی استعلاجی و البته تغییرات هورمونی شدیدی که برای مدت طولانی ادامه داشتند، رو به وخامت گذاشته بوده است. او در این‌باره به ایران‌وایر می‌گوید: «هیچ‌وقت فشاری را که آن زمان تحمل کردم، فراموش نمی‌کنم. من می‌دانستم که زنی قوی هستم؛ ولی واقعا باورم نمی‌شد که بتوانم چنین شرایط دشواری را تحمل کنم و تاب بیاورم.»
«سحر»، زن دیگری است که تجربه پایان بارداری در شرایط غیر ایمن را داشته است. او می‌گوید بارداری‌اش ناخواسته نبوده؛ اما در پایان هفته هفدهم در یک سونوگرافی پزشک متوجه می‌شود که بخشی از مغز جنین تشکیل نشده است. موضوعی که در سونوگرافی‌های قبلی دیده نشده بود. سن بارداری او با شرایطی که فقه برای سقط جنین مجاز دانسته هم‌خوانی نداشته است: «ماجرا مربوط به ۱۵ سال پیش است. وقتی پزشک موضوع را گفت، ما سریع از او خواستیم که بچه را سقط کند؛ اما او با نگرانی گفت سن بارداری بالای ۴ ماه است و پزشکی قانونی با سقط موافقت نمی‌کند.» سحر تا قبل از اینکه درگیر آن شرایط شود، از این موضوع خبر نداشته و فکر می‌کرده در شرایطی که ناسالم بودن جنین محرز باشد، سقط به شکل قانونی انجام می‌شود: «از پزشک خواستم در نامه برای پزشکی قانونی سن بارداری را کمتر بنویسد؛ اما متوجه شدم پزشکی قانونی برای صدور مجوز قانونی سقط، نظر سه پزشک معتمد خودش را می‌خواهد و سن بارداری را آن‌ها می‌نویسند. نمی‌توانستم دست دست کنم. از طریق یکی از دوستانم به مطب پزشکی معرفی شدم که این کار را انجام می‌داد. خوشبختانه به‌جز چند روز خونریزی و استراحت مشکل دیگری نداشتم؛ اما به هرحال اگر حالم بد می‌شد …» حرفش را نصفه رها می‌کند و می‌گوید: «باورتان می‌شود که امکان صدور مجوز سقط درمانی هم برای حاملگی بالای ۴ ماه وجود ندارد؟»
طبق قانون جمهوری اسلامی سقط جنین با تشخیص سه پزشک متخصص و تایید پزشکی قانونی قبل از ۴ ماهگی و با رضایت زن در دو مورد زیر مجاز است: «اول بیماری جنین که به علت عقب‌افتادگی یا ناقص‌الخلقه بودن موجب حرج مادر است و دوم بیماری مادر که با تهدید جانی او توام باشد.» رییس مرکز تحقیقات پزشکی قانونی سال گذشته ضمن تاکید بر این نکته که امکان صدور مجوز قانونی سقط بعد از چهارماهگی وجود ندارد، به پزشکان توصیه کرد تا در اولین فرصت سلامت جنین را بررسی کنند.عدم صدور مجوز سقط درمانی بسیاری از مادرانی را که دیرتر متوجه مشکلات جنین می‌شوند، راهی مراکز ناایمن سقط جنین می‌کند تا بتوانند به بارداری خود پایان دهند.
مجازات کمک به پایان داوطلبانه بارداری چیست؟
در کنار خطراتی که پایان دادن داوطلبانه بارداری در ایران برای افراد باردار در پی دارد، پزشکان و ماماهایی که این خدمت را به متقاضیان ارائه می‌کنند نیز از خطر به دور نیستند. دکتر محمودی درباره عواقبی که حتی کمک به بیمار برای یافتن محلی برای دریافت کمک پزشکی در خاتمه بارداری برای پزشک و ماما در پی دارد، به «ایران‌وایر» می‌گوید: «کمک به سقط یا همان سقط جنایی، هم جرم است و هم مطابق مقررات از طریق نظام پزشکی قابل پیگیری است. این موضوع به قدری جدی است که حتی بعضی پروانه طبابت خود را هم از دست می‌دهند و دیگر نمی‌توانند کار کنند.»
او ادامه می‌دهد: «از نظر قانونی هم تا جایی که من اطلاع دارم، بحث دیه و زندان مطرح است. یعنی اگر پدر جنین شکایت کند، می‌تواند از پزشک دیه بگیرد و در موارد نادری که جنین زنده به دنیا بیاید و بعد از به دنیا آمدن بمیرد یا مشخص شود که به‌خاطر انجام سقط، نقص عضو شده، ممکن است پزشک حتی به قصاص هم محکوم شود.»
فروشندگان قرص‌های پایان بارداری چه می‌گویند؟
برخلاف گفته دکتر محمودی، «مسعود»، فروشنده قرص‌های «سایتوتک» یا همان «میفپریستون» و «میزوپروستول» در ناصر خسرو، می‌گوید که مصرف قرص‌هایی که او می‌فروشد تا ۱۲ هفتگی موثر و بی‌خطر است. او در این‌باره به «ایران‌وایر» می‌گوید: «قرصها فایزر هستند و به صورت دهانی و شیاف واژینال می‌توانید آن‌ها را مصرف کنید. این‌ها از آلمان وارد می‌شوند. من مشتری‌های زیادی دارم که چندین بار از من قرص خریده‌اند یا من را به دوست و آشناهایشان معرفی کرده‌اند.»
او درباره قیمت قرصها هم می‌گوید که یک بسته قرص و راهنمای مصرف را ۹۵۰ هزار تومان می‌فروشد و قرصها درب منزل تحویل داده می‌شوند. او که به اصالت قرص‌های خود اطمینان دارد، می‌گوید: «اگر هر مشکلی بود، بیایید پیش خودم تا پول‌تان را پس بدهم.»
مدیر یکی از کانال‌های مربوط به کمک‌های مامایی در تلگرام، درباره سقط جنین از طریق قرص به ایران‌وایر می‌گوید: «پیش از تحویل دادن قرصها، ما درباره وضعیت فرد باردار، مثل تعداد هفته بارداری، وضعیت سلامتی او، گروه خونی و آر اچ خون، سابقه بیماری قلبی، کم‌خونی، فشارخون، بیماری‌های خاص از او سوالاتی می‌پرسیم. بعد از او می‌خواهیم که نتیجه آخرین سونوگرافی خود را برای ما بفرستد تا سن دقیق بارداری مشخص شود.»
او درباره خدماتی که در دوران مصرف قرصها تا پایان قطعی بارداری توسط او و همکارانش ارائه می‌شود نیز می‌گوید: «در صورتی که وضعیت حاملگی طبیعی باشد، دارو می‌دهیم، مشاوره تلفنی یا حضوری انجام می‌شود و حین مصرف هم، به صورت لحظه‌ای مریض را راهنمایی می‌کنیم. بعد از انجام کار هم یک‌سری داروهای جانبی و دمنوش‌های گیاهی به فرد می‌دهیم که تا یک هفته باید استفاده شوند تا رحم به طور کامل از بقایای بارداری پاکسازی بشود.»
او درباره خطر این کار در منزل می‌گوید: «نمی‌توانیم بگوییم که خطر صفر است و قطعا خطر سقط ناقص و خونریزی زیاد هم وجود دارد. ولی چون بیمار تحت نظر و مدام با ما در تماس است، در مواقعی که نیاز به مداخله پزشکی باشد، حتما او را به پزشک و مراکز معتمد خود ارجاع می‌دهیم.»
این فرد ارائه‌دهنده خدمات خاتمه بارداری، درباره اصالت دارو و قیمت آن نیز می‌گوید: «ما دارو را از بیمارستان تهیه می‌کنیم، بنابراین دارو مورد تایید وزارت بهداشت و سازمان غذا و دارو است و از این جهت هیچ خطری ندارد. قیمت آن هم ۶۵۰ هزار تومان است که بعد از تحویل دم در خانه به راننده داده می‌شود.»
او همچنین با معرفی کانال دیگری که در آن تجربیات بیماران قبلی را بازنشر کرده، می‌گوید: «در این کانال تجربه‌های کسانی را که قبلا تحت نظرم خودم تجربه سقط موفق داشتند، به همراه سن بارداری، اینکه چقدر طول کشیده و وضعیتی را که موقع مصرف داشتند، به‌صورت اسکرین‌شات منتشر کرده‌ام که می‌تواند به مراجعانم در تصمیم‌گیری کمک کند.»
این فرد که در زمینه خاتمه دادن به بارداری فعالیت می‌کند، درباره اهمیت حمایت روانی از افرادی که قصد پایان بارداری خود را دارند و همدلی با آنان نیز می‌گوید: «من برای بیمارانم احترام قائلم و فکر می‌کنم هرکس بهتر از بقیه می‌تواند در مورد بچه‌دار شدن یا نشدن خود تصمیم بگیرد. بنابراین از ابتدای کار واقعیت را به آن‌ها می‌گویم و سعی می‌کنم همیشه در دسترس‌شان باشم که اگر کاری یا سوالی داشتند، در کوتاه‌ترین زمان ممکن پاسخ داده شود.»
او در پایان می‌گوید: «این کار به خودی خود سخت است و به‌خاطر انگ‌زنی‌ها و غیرقانونی بودن آن، فشار زیادی را به زنان وارد می‌کند؛ بنابراین به‌عنوان یک ماما ترجیح می‌دهم، همیشه کنار مریضم باشم.»
