ارسال کننده: آقای محمود نعیمی 20آذر
فیروزه رمضانزاده
مشاغل خانگی؛ کارآفرینی یا تشویق خانه نشینی زنان؟
جرس: علی ربیعی، وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی دولت یازدهم، چندی پیش، وعده داد تا پایان سال جاری، نزدیک به ۲۰۰ هزار شغل در مشاغل خانگی ایجاد می‌شود.
با توجه به اینکه پرداخت وام به متقاضیان این طرح در دولت نهم منجر به ورشکستگی و بدهکاری بسیاری از بانک‌های خصوصی و دولتی در ایران شد رویکرد وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی درباره مشاغل خانگی تغییر کرده است و دیگر به فرد به تنهایی برای اشتغال خانگی وام پرداخت نمی‌کند. این بار قرار است با کمک تعاونی‌ها، مشاغل خانگی را در سراسر ایران به ویژه در نقاط محروم توسعه دهند. تعاونی‌هایی که مدت هاست فعالیتی نداشته یا اغلب زمین گیر شده و ظرفیت مناسبی برای اجرای این طرح ندارند.
آیا مشاغل خانگی برای زنان، منجر به اعمال خشونت علیه آن‌ها می‌شود؟ مشاغلی که افزون بر درآمد کم، از امکان پیشرفت شغلی و موقعیت اجتماعی هم برخوردار نیستند، چرا که در حال حاضر تنها کارهایی از موقعیت اجتماعی برخوردار هستند که مردانه تلقی می‌شوند.
مشاغل خانگی آن دسته از فعالیت‌هایی هستند که از سوی عضو یا اعضای خانواده در فضای مسکونی و در قالب یک طرح کسب و کار بدون مزاحمت و ایجاد اخلال در آرامش واحدهای مسکونی همجوار شکل می‌گیرد و منجر به تولید خدمت یا کالای قابل عرضه در بازار خارج از محیط مسکونی می‌شود.
مشاغل خانگی تنها به کارهای زنان متاهل دارای خانواده در خانه محدود نمی‌شود بلکه همه ساله صد‌ها هزار زن آسیایی از کشورهای خود به عنوان کارگران خانگی، کارگران خدماتی و کارگران جنسی به آمریکا، کانادا و اروپا مهاجرت می‌کنند.
در این میان، برخی از زنان به عنوان کارگران خانگی به ناچار به کشوری که موطن آن‌ها نیست می‌روند و در خانه‌ای که خانه‌شان نیست مشغول به کار می‌شوند.
این زنان در اغلب موارد، هدف انواع خشونت‌های جنسی، کلامی، فیزیکی و روانی از سوی صاحب کاران خود قرار می‌گیرند. آن‌ها در بیشتر موارد، به خاطر نیاز فراوانی که به درآمد حاصل از کار خود دارند ماندن را بر فرار و ترک محل کارشان ترجیح می‌دهند.
علی ربیعی، وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی دولت یازدهم، ۱۴ آذر ماه در سخنانی ضمن تشریح عملکرد ۱۰۰ روزه کابینه حسن روحانی با اشاره به اینکه اجازه نداریم حتی یک ریال هم با سیاست‌های غلط خرج کنیم، گفت: «از طریق مشاغل خانگی و روستایی به دنبال ایجاد زنجیره اشتغال هستیم و دیگر نمی‌خواهیم به جایی پول بدهیم و صرفا آمار اشتغال اعلام کنیم.»
ربیعی با بیان اینکه تا پایان امسال ایجاد نزدیک به ۲۰۰ هزار شغل در مشاغل خانگی پیش بینی و اعتبار آن تامین شده است، افزود: «در گذشته مشاهده شد وام مشاغل خانگی به جراحی بینی و تغییر ماشین هم رسید اما امروز در این سیاست‌ها تجدید نظر شده است.»
طرح مشاغل خانگی ابتدا در دی ماه ۱۳۸۸ از سوی وزارت کار مطرح شد. مسئولان متولی طراحی مشاغل خانگی در دولت نهم، آن زمان مزایایی از جمله معافیت‌های مالیاتی، معافیت عوارض اداری و تجاری، پرداخت وام قرض الحسنه اشتغال و ایجاد بازارهای محلی برای عرضه محصولات خانگی را از جمله امتیازات طرح مشاغل خانگی برشمرده بودند.
مشاغل خانگی، شکلاتی با پایان تلخ
اما مطرح شدن طرح اشتغال خانگی در دولت نهم، انتقادهایی را نیز به همراه داشت.
آن زمان، مرکز پژوهش‌های مجلس انتقادهای وارد به این طرح را چنین بیان کرده بود: «مسائل کسب و کار خانگی می‌تواند روابط نهاد خانواده را تحت تاثیر قرار دهد و به دلیل متفاوت بودن فضای مسکونی با فضای کسب و کار، آرامش افراد خانواده خدشه دار شده و این مساله باعث بروز اختلاف بین خانواده‌ها می‌شود. علاوه بر این افت تحصیلات فرزندان و ایجاد توقع از دولت برای گرفتن امکانات و بروز نارضایتی بین مردم از دیگر تهدیدهای این طرح است.»
در حالی که موانع و مشکلات بسیاری بر سر راه اشتغال زنان در ایران ازجمله، نبود قانونی برای ساماندهی و شناسنامه دار کردن این مشاغل، عدم پرداخت مشوق‌های حمایتی و نظارتی دولتی نظیر اعطای تسهیلات، تعریف جوایز، تعیین بیمه‌ها و… در این زمینه وجود داشته و دارد، معاونت امور زنان و خانواده نهاد ریاست جمهوری در آن زمان بر این باور بود که ایجاد مشاغل خانگی می‌تواند در قالب طرح «حجاب و عفاف» صورت پذیرد و زنان با اشتغال در خانه‌های خود در محیط امن خانه‌ها کار کنند.
با این وجود، ابهام‌های اساسی که در این طرح وجود داشته و دارد باعث شد تا افراد مختلف از زوایای گوناگون این طرح را مورد نقد و بررسی قرار دهند.
روزنامه شرق برای واکاوی این موضوع، مردادماه سال ۱۳۸۹ به نقل از صدر اعظم نوری، نخستین شهردار زن یکی از مناطق پایتخت نوشته بود: «این طرح پشتوانه‌ای است برای طرح تقلیل ساعت کار و آن را به شکلاتی تشبیه می‌کند که در ابتدا شیرین است اما در پایان تلخ می‌شود.»
وی گفته بود: «این طرح فرهنگی را ترویج می‌کند که کارفرمایان به سمت آقایان بروند و زنان در عرصه‌های اجتماعی حذف شوند. در سیستم اداری امروز زنان نمی‌توانند در خانه‌ها بنشینند و کار‌ها را در منازل انجام دهند و اگر این طرح بر زنان تاکید می‌ورزد هدفش حذف آن‌ها در عرصه‌های اجتماعی است.»
پروین هدایتی، معاون سرمایه‌های اجتماعی معاونت امور زنان و خانواده نهاد ریاست جمهوری نیز در گفت‌وگو با خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، معتقد است: «زنان در سمت عرضه از طریق به گردش انداختن سرمایه‌های خرد و کوچک خود یا عرضه کار در قالب مشاغل خانگی از یک مصرف‌کننده صرف به یک فرد تولید کننده تبدیل می‌شوند. با افزایش تولید یک کشور، کالاهای داخلی به تدریج جای خود را در بازار مصرف پیدا می‌کنند و همین امر موجب می‌شود که خانواده‌ها کمتر به مصرف کالاهای خارجی مشابه تولید داخل گرایش پیدا کنند.»
ازسوی دیگر، دخالت کار و زندگی ممکن است برخی اوقات، برای سایر اعضای خانواده، خوشایند نباشد.
همچنین، ارتباط با بازار و فروش محصولات محدود می‌شود. پایین بودن تیرا‍ژ محصولات تولیدی و یا سطح خدمات قابل ارائه به دلیل محدودیت تعداد نیروی انسانی از دیگر مشکلات موجود در مشاغل خانگی به شمار می‌روند.
افراد در این مشاغل نه تنها معمولاً درآمد محدودتری دارند بلکه برای مشاغل آن‌ها بیمه‌های اجتماعی خاص نیز نیز تعریف نشده است.
در روزهای پایانی آبان ماه سال جاری، خبرگزاری فارس به نقل از وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی با اشاره به اینکه لایحه اصلاحیه قانون تعاون به زودی به مجلس ارائه می‌شود، نوشت: «برنامه مدونی برای مشاغل خانگی داریم و ۴۰۰ میلیارد تومان برای تقویت این بخش، بودجه پیش‌بینی شده است.»
وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی در مورد مشاغل خانگی گفت: «برنامه مشخصی در این خصوص در دستورکار است و می‌خواهیم این مشاغل را به صورت خوشه‌ای دسته‌بندی کنیم.»
وی افزود: «این مشاغل بعضاً تبدیل به وام شده بود و متأسفانه جزو آمار اشتغال به حساب می‌آمد اما برنامه ما نوعی همسو کردن بخش تعاون با اشتغال برای پایدار کردن مشاغل خانگی است.»
ربیعی تاکید کرد: «یکی از مشکلات مشاغل خانگی در زمینه عرضه محصول به بازار بود که برای این کار برنامه‌ریزی می‌کنیم و رقم ۴۰۰ میلیارد تومان نیز پیش‌بینی بودجه برای تقویت مشاغل خانگی کرده‌ایم.»
گسترش مشاغل خانگی در استان‌های محروم
م، محمدی، کار‌شناس حوزه مشاغل خانگی ساکن ایران در این زمینه به جرس می‌گوید: «مشاغل خانگی بیشتر قرار است در استان‌های محروم اجرا شود و قرارنیست این طرح تنها برای زنان اجرا شود بلکه مردان هم می‌توانند آموزش ببینید. در مرحله اول، کسانی که حرفه یا هنری بلدند اما سرمایه ندارند از آن‌ها حمایت می‌کنند تا آن حرفه را در خانه با اعضای خانواده برپا کنند.»
به گفته این کار‌شناس، در مرحله بعد به آنهایی که هیچ مهارتی بلد نیستند آموزش داده می‌شود. درحال حاضر در شهرداری تهران، این آموزش‌ها در حال انجام است. گزارش‌های دریافتی ما از شهرداری نیز مثبت است. با توجه به اینکه این آموزش‌ها مثبت ارزیابی شده، قرار است از طریق دولت این آموزش را در کل کشور پیاده کنیم.
روزنامه شرق در ادامه گزارش خود، پیرامون مشاغل خانگی که در مردادماه سال ۱۳۸۹ منتشر شد به نقل از توران ولی مراد، فعال حقوق زنان و کار‌شناس مسائل اجتماعی نوشته بود: «مهم‌ترین بخش دخترانی که جویای شغل هستند افراد تحصیلکرده و متخصص هستند و اصل مساله این تخصص هاست که به کار گرفته نمی‌شود. اگر این طرح یکی از اهدافش این است که این تخصص‌ها را نادیده بگیرد و آن‌ها را به سمت ساختن گل‌های چینی و شمع‌های تزئینی و بافتن لیف و گل سر و… سوق دهد آن وقت است که اشکال ایجاد می‌شود.»
م، محمدی، کار‌شناس مشاغل خانگی با اشاره به ورود افراد تحصیل کرده‌ها به طرح مشاغل خانگی می‌گوید: «اگر دولت تسهیلات و امکانات بدهد آن‌ها تشویق می‌شوند بروند سراغ این کار، الان شرابط طوری است که شرکت‌های دولتی و خصوصی کمتر نیرو می‌گیرند، کار، هم سرمایه می‌خواهد، بنابراین اگر دولت فرهنگ سازی ایجاد کند آن‌ها می‌روند دنبال این طرح، چون بالاخره درآمدزایی ایجاد می‌کند.»
محمدی تاکید می‌کند که «این طرح با طرح بنگاه‌های زود بازده که در دولت نهم اجرا شد بسیار متفاوت است. آن زمان هر کسی می‌امد یک طرح ارائه می‌داد، از بانک وام می‌گرفت بعد آن طرح‌ها نتوانستند درست اجرا شوند، سپس آن‌ها ماندند و کلی بدهی بانک‌های دولتی و ورشکستگی بانک‌های خصوصی.»
در روزهای نخست آغاز به کار دولت نهم، طرح «مشاغل خانگی» پس از طرح بنگاه‌های زودبازده مطرح شد که در آن زمان بیش از یک هزار میلیارد تومان بودجه به این طرح اختصاص دادند.
مسئولان در آن زمان ادعا کرده بودند که با اجرای این طرح می‌توانند بیش از یک میلیون فرصت شغلی ایجاد کنند.
آن زمان، مسئولان متولی دردولت نهم ادعا کرده بودند که بودجه اختصاص داده شده در طرح بنگاه‌های زودبازده بیشتر از ۲۰ هزار میلیارد تومان بوده و طی مدت ۴ سال تنها حدود ۹۰۰ هزار شغل از طریق آن ایجاد شده است.
به گفته کار‌شناس مشاغل خانگی ساکن ایران، در طرح مشاغل خانگی ابتدا، فرهنگ سازی می‌کنیم تا افراد بروند مشاغل خانگی را یاد بگیرند. دیگر مثل بنگاه‌های زودبازده به افراد وام پرداخت نمی‌شود. هدف این است که مشاعل را از طریق تعاونی‌ها راه بیندازیم تا هم تعاونی‌ها را تشویق کنیم که مشاغل خانگی را در کشور راه بیندازند و در کشور فعال شوند و هم مشاعل خانگی ساماندهی شوند و و بازار فروش داشته باشند.
م، محمدی، صنایع دستی تزئینی و حکاکی روی میوه را از جمله مشاغل تعریف شده در طرح مشاغل خانگی عنوان کرد و می‌گوید: «مشاغل خانگی در کشورهای توسعه یافته اجرا می‌شود اما بیشتر در کشورهای در حال توسعه یافته رشد پیدا کرده است.»
با توجه به تغییر رویکرد وزارت تعاون در دولت یازدهم درباره مشاغل خانگی آیا آن طور که مسئولان این وزارتخانه ادعا می‌کنند انتخاب مشاغل خانگی، یکی از بهترین راه‌های درآمدی و راهی برای مبارزه با معضل بیکاری به ویژه جوانانی است که می‌خواهند در آینده تشکیل خانواده داده و سکان زندگی خود را به دست گیرند؟
