با گسترش اپیدمی کروناویروس و همزمان با بسته شدن مدارس، موضوع آموزش غیرحضوری و آنلاین، از همان ابتدا، به چالشی بزرگ برای دانش‌آموزان، خانواده‌ها و مدارس تبدیل شد.
موضوعی که پس از گذشت چندین ماه، همچنان مسائل مربوط به آن به طور کامل حل نشده و به قوت خود باقی مانده است. این چالش‌‌ها زمینه را برای طرح دوباره‌ی مشکلات توسعه‌ی الکترونیک جامعه پیش کشاند. این که ظرفیت و کیفیت زیرساخت‌های اینترنتی کشور به هیچ وجه استاندارد نبوده و با وجود همه‌ی این مشکلات کمابیش آشکار، هیچ اراده‌ی جدی و راهکار قابل قبولی برای مواجهه با آن وجود ندارد.
به نظر می‌رسد همه‌ی نقطه‌نظرهای متولیان امر به موقتی بودن اوضاع معطوف گشته است تا سرانجام بدون هیچ برنامه‌ریزی اصولی و دقیقی، دوره‌ی اپیدمی کرونا و به تبع آن دوره‌ی آموزش آنلاین به طریقی سپری و در نهایت به فراموشی سپرده شود. اما حقیقت امر این است که بیش از همه، این دانش‌آموزان خصوصا دانش‌آموزان مناطق محروم هستند که از این وضعیت به طور جدی آسیب خواهند دید و نابرابری‌های آموزشی عمیق‌تر از گذشته ادامه خواهد یافت.
آنچه که از شواهد برمی‌آید، بر این حقیقت دلالت دارد که در حال حاضر چالش اصلی آموزش غیرحضوری و آنلاین در کشور، تا حد زیادی به دشواری در دسترسی افراد به بستر اینترنت و مشکلات مربوط به تدارک ملزومات آن همچون گوشی هوشمند وابسته است. این امر، نگاه منتقدان را به سوی سیاست‌های دولت و وزارت‌خانه‌های مربوطه خصوصا وزارت ارتباطات جلب کرده است. جایی که سیاست‌گذاری‌های این نهاد، می‌تواند مخابرات و اپراتورهای اینترنت همراه را وادار کند تا خدمات خود را ارتقا بخشیده و وضعیت نابسامان اینترنت را در سطح کشور در مسیر بهبودی هدایت کنند.
اپلیکیشن ناشادِ «شاد»
همان‌طور که گفته شد مشکلات معطوف به زیرساخت‌های اینترنتی کشور در دوران کرونا به اوج خود رسید. این اتفاق در ملازمت با امر آموزشِ غیرحضوریِ دانش‌آموزان و همزمان با رونمایی از اپلیکیشن «شاد» مورد توجه قرار گرفت. در زمانی که برنامه‌نویسان بسیاری در حال تهیه و ارائه‌ی استارتاپ‌های آموزش مجازی برای معرفی به وزارت آموزش و پرورش بودند، این برنامه‌ی شاد بود که موفق شد در فروردین ماه سال جاری به عنوان یک پلتفرم اختصاصی در زمینه‌ی آموزش غیرحضوری و مجازی، آموزش و پرورش را با خود همراه کند و به مدارس سراسر کشور معرفی شود. این اپلیکیشن از سوی اپراتور همراه اول ارائه شد و به طور انحصاری عرصه‌ی آموزش مجازی مربوط به مدارس را به دست گرفت.
از همان ابتدا استفاده از اپلیکیشن شاد با دشواری‌های زیادی همراه بود. مشکلاتی که علاوه بر خود برنامه، بر ناکارآمدی زیرساخت‌های اینترنتی کشور دلالت داشت. در طول این مدت شکایات زیادی از سوی کاربران مطرح شد. حتی در همین یک ماه اخیر نیز گزارشاتی از عدم آنتن‌دهی مناسب و سرعت پایین اینترنت در برخی از مناطق، خصوصا مناطق روستایی مخابره شده است. به عنوان مثال اخیرا خبرگزاری‌ها گزارشی را منتشر کردند مبنی بر این که دانش‌آموزان ساکن در دهستان مشایخ از توابع استان چهارمحال و بختیاری، از داشتن اینترنت مناسب برای برگزاری کلاس‌های آنلاین در خانه‌هایشان محرومند و به همین علت ناچار هستند برای جلوگیری از عقب ماندن در دروسشان، روزانه در نقطه‌ای از روستا، در زیر یک درخت جمع شوند.
از آن جا که اکثر دانش‌آموزان از اینترنت تلفن همراه استفاده می‌کنند، آنتن دهی ضعیف موجب شده است که آنها نتوانند از برنامه‌ی شاد به راحتی استفاده کنند. نمونه‌ی دیگر مربوط به دانش‌آموزان دبستان شهید پور امید علی برگور در شهرستان رودبار بخش بلوکات است. دانش‌آموزان این منطقه به علت سرعت پایین اینترنت مجبور هستند برای حضور در کلاس‌های مجازی به لب جاده بیایند تا از این طریق از دروس مدرسه عقب نمانند.
چنین وضعیتی در بسیاری از مناطق دیگر که اینترنت ندارند یا سرعت آن پایین است و نیز قطع و وصل شدن‌های مکرر که اسباب زحمت دانش‌آموزان شده، گزارش شده است. به طوری که بسیاری از آنها مجبور هستند کیلومترها راه را طی کنند تا به نقطه‌ی مناسب برسند و یا با کمک دیگران و دفترهای خدمات اینترنت به اطلاعات کلاس دسترسی پیدا کنند.
خود برنامه نیز دارای محدودیت‌ها و معایب بسیاری است. یکی از این محدودیت‌ها، مشکلات نصب این برنامه است. در واقع این اپلیکیشن برای گوشی‌های اندرویدی ارائه شده است و تلفن‌های همراه با سیستم عامل‌های جاوا و آیفون نمی‌توانند آن را در گوشی خود نصب کنند.
علاوه بر مشکلاتی که در مورد خود برنامه گزارش شده است، مانند مشکلات ناشی از عدم نصب و بروزرسانی برنامه، بخش بزرگی از مشکلات ناشی از سرعت پایین این شبکه است. به عنوان نمونه دانش‌آموزان و معلمان جهت ارسال فایل‌ها با مشکل مواجه هستند. به طوری که گاه پیش می‌آید، تنها بعد از صرف زمان زیادی فایل‌ها دانلود شده و یا حتی ممکن است اصلا ارسال نشوند.
مشکلات زیرساختی آموزش مجازی سبب شده است که دانش‌آموزان و معلمان درگیر یک روند فرسایشی و خسته‌کننده شوند تا بتوانند کلاس‌های خود را برگزار کنند. البته این در شرایطی است که طرفین از ملزومات آموزش مجازی مثل گوشی مناسب نیز برخوردار باشند. با اوضاع اقتصادی نابسامانی که در نتیجه‌ی وضعیت تحریم و فساد در جامعه پیش آمده است، بازار گوشی‌های موبایل درگیر التهابات زیادی است و حتی کسانی که توانایی مالی متوسط هم دارند نمی‌توانند گوشی جدید تهیه کنند. چه رسد به خانواده‌های دانش‌آموزان محرومی که به نان شب خود محتاجند و تهیه گوشی اندروید مناسب برای آموزش غیرحضوری، اولویت آخر آنها محسوب می‌شود. از طرفی دیگر بسیاری از خانواده‌ها، تنها والدین دارای گوشی هستند که ممکن است اغلب در خانه حضور نداشته باشند و یا این که تعداد فرزندان محصل بیش از یک نفر باشد و محدودیت حضور آنلاین داشته باشند. بنابراین علاوه بر آنتن‌دهی نامناسب، مشکلات مربوط به پهنای باند و سرعت پایین اینترنت، نداشتن ملزومات لازم برای حضور در کلاس‌های غیرحضوری همچون گوشی تلفن همراه، جمعیت زیادی از دانش‌آموزان محروم را با دشواری مواجه کرده است. گزارشات غم‌انگیزی که از خودکشی تعدادی از دانش‌اموزان به دلیل نداشتن تلفن همراه مخابره شده است، بر فاجعه‌آمیز بودن وضعیت موجود دلالت دارد.
به هر صورت جدای از وضعیت اقتصادی به نظر می‌رسد که ما در کشور به دلایل زیرساختی هنوز آماده‌ی آموزش مجازی نیستیم. این در حالی است که علاوه بر اپیدمی کرونا، پیش بینی انواع بلایای طبیعی همچون سیل و زلزله ما را بر آن می‌دارد تا بر لزوم رسیدگی به چنین زیرساخت‌هایی متوجه‌تر باشیم. در حال حاضر دسترسی به امکانات فناوری و اینترنت به طور گسترده مهیا نیست. به نحوی که بسیاری از استان‌های محروم‌تر همچون سیستان و بلوچستان، در مناطقی از خود، اصلا به اینترنت دسترسی ندارند.
از طرف دیگر هزینه‌های اینترنت نیز برای بسیاری از خانواده‌ها گران بوده و این مشکل محدودیت‌های قابل توجهی را برای استفاده‌ی همگان از آموزش مجازی فراهم آورده است. قیمت اینترنت در ایران بر اساس سرعت اتصال و پهنای باند متفاوت بوده و در قیاس با بسیاری از کشورها دارای گران‌ترین قیمت ممکن به نسبت سرعت و کیفیت و حجم دانلود است. براساس اعلام مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، هزینه اینترنت در ایران دو برابر افغانستان و ۳۵۰۰ برابر ژاپن است(تابناک، کدخبر: ۴۳۱۸۷۰).
درباره‌ی هزینه‌های ناشی از بسته‌های اینترنتی تلفن همراه که در مدت اخیر قیمت آن به نحو حیرت انگیزی افزایش یافته، همچنان اقدام قابل توجهی صورت نگرفته است. این در حالی است که اپراتورها در دوران کرونا نسبت به بسیاری از کسب و کارها نه تنها ضرر نکرده‌اند بلکه با هجوم کاربران بیشتر، سود زیادی را هم به دست آورده‌اند. بنابراین این افزایش قیمت‌های افسارگسیخته قابل توجیه نیست. وزیر ارتباطات پیشتر در این باره صحبت کرده بود و وعده‌ی این را داد که موضوع را در مذاکره با اپراتورها پیگیری خواهد کرد تا هر کسی که از این اپلیکیشن استفاده می‌کند، از اینترنت رایگان برخوردار باشد. اما عملا چنین اتفاقی رخ نداده است و همچنان هزینه‌ی آن از بسته‌های اینترنتی افراد کسر می‌شود.
شکاف دیجیتالی و ناعدالتی آموزشی
در حال حاضر، در پی تحولات عظیمی که جهان به خود دیده است، از گسترش ارتباطات مجازی گرفته تا بحران اپیدمی‌های غیرقابل پیش‌بینی، موجب شده است تا آموزش نیز وارد شکل جدیدی از حیات خود شود. بنابراین لازم است که در جامعه زیرساخت‌های اساسی برای ارتباطات دیجیتال فراهم شود. هرگونه کم‌کاری و سهل‌انگاری، روند توسعه‌ی یک کشور را به تعویق خواهد انداخت. خصوصا که نابرابری آموزشی نیز در پی نابرابری در دسترسی به امکانات دیجیتال، به سایر نابرابری‌های اجتماعی به طور زنجیره‌وار دامن خواهد زد.
اصطلاح شکاف دیجیتالی موید این مطلب است که اگر دسترسی به امکانات دیجیتال و زیرساخت‌های مناسب -در اینجا منحصرا در امر آموزش دانش‌آموزان- برای همه‌ی افراد به طور برابر قابل دسترسی نباشد، نوعی از تبعیض در جامعه شکل خواهد گرفت و سال‌های سال تداوم خواهد یافت. سیاست‌های دولت و به طور اخص وزارت ارتباطات در سال‌های اخیر، پیرامون ایجاد تعادل بین گروه‌های مختلف در بهره‌گیری از اینترنت، چندان موفق نبوده است. در بسیاری از مناطق سرعت اینترنت مشکلات زیادی را برای آموزش به وجود آورده است. به نحوی که روند آموزشی بدل به روندی ملال‌انگیز شده است.
نبود امکانات دیجیتال در مدارس و قابل دسترس نبودن آن برای همه‌ی افراد جامعه، آموزش آنلاین را با دشواری روبه‌رو کرده است. در جامعه‌ی ما مشکلات زیرساخت‌های ارتباطی و ضریب نفوذ رسانه‌های دیجیتال در میان افراد همچنان وجود دارد. چنین موضوعی بر این امر تاکید دارد که ما همچنان آمادگی استفاده از آموزش‌های آنلاین را نداریم. در این میان، مناطق حاشیه‌نشین، روستاها و شهرهای کوچک و کم برخوردار بیشترین آسیب را خواهند دید. لذا تلاش‌ها در حوزه‌ی آماده‌سازی زیرساخت‌ها، نه فقط در زمان حوادث اجتناب‌ناپذیر چون اپیدمی، بلکه باید به طور مستمر و در همه زمان‌ها پیگیری شود. زیرا آموزش آنلاین یک امر موقت و مختص به اپیدمی نیست و باید راجع به آن، سیاست‌ها و برنامه‌ریزی‌های بلندمدت لحاظ شود. در غیر این صورت بخش محروم جامعه از این امکانات دور خواهند ماند و شکاف اجتماعی و طبقاتی عمیق‌تر خواهد شد.
