گذران اوقات فراغت یکی از شاخص‌های سبک زندگی است. آنتونی گیدنز ویژگی خاص مدرنیته را پویایی، تاثیر جهان‌گستر و تغییر فزاینده رسوم سنتی می‌داند و بر این باور است که مدرنیته سبب می‌شود که افراد هر چه بیشتر از قید انتخاب‌هایی که سنت در اختیار آنها قرار می‌دهد رها شوند
،در ایران جنسیت نقش تعیین کننده در انتخاب نوع گذراندن اوقات فراغت دارد و در جامعه انتخاب‌ها برای یک زن محدود است. گروه بین‌المللی جامعه‌شناسی اوقات فراغت را این گونه تعریف می‌کند؛ مجموعه‌ای از اشتغالات، که فرد با رضایت، برای استراحت یا تفریح و یا به منظور توسعه‌ی آگاهی‌ها و مشارکت اجتماعی، داوطلبانه بعد از رهایی از الزامات شغلی، خانوادگی و اجتماعی به آن می‌پردازند. اوقات فراغت ضمن تامین استراحت، تفریح باعث رشد شخصیت و تامین بهداشت روانی نیز می‌شود و با بروز خلاقیت موجب اشاعهی فرهنگ عمومی است.
نقش جنسیت در اوقات فراغت
تمایزهای تفریحی و چگونگی گذران اوقات فراغت زنان و مردان را ناشی از نقش متمایز آنها می‌داند. همچنین او اذعان می‌کند که اوقات فراغت زنان نسبت به مردان کمتر و لذا طیف فعالیت‌های تفریحی آنان نیز محدودتر است. به خصوص زنان کمتر از مردان به ورزش می‌پردازند. مفهوم پدرسالاری در تحلیل ما از روابط جنسیتی جای خاصی دارد. در معنای ادبی‌تر قدرت پدر اصطلاحی است که ما در معنای وسیعتری در اشاره به نظام روابط اجتماعی که با سلطه مردان بر زنان تعریف می‌شود، مورد استفاده قرار دادیم. اوقات فراغت زنان در بیرون از خانه اغلب از اعمال مردان و یا پنداشت خود زنان مانند ترس از خشونت مردان تاثیر میپذیرد. نگاه فمنیستها به اوقات فراغت زنان گویای دو موضوع است؛ یکی تعهد به جنبش عمل بودن و دیگری تعهد به یک نوع طرز تفکر بودن. چنین تعهداتی از طریق سیاستهای رهاییبخش قابل پیشبینی است. در ایران جنسیت نقش تعیینکنندهای در انتخاب اوقات فراغت دارد و انتخاب زنان در این زمینه محدود است.
نابرابری جنسیتی در ورزش زنان در ایران
ورزش آیینهی جامعه است و ساختارهای ورزشی، ساختارهای اقتصادی و سیاسیای را منعکس می‌کنند که مردان در آن شرکت می‌کنند. در فرایند جامعهپذیری مردان و زنان از طریق ورزش با نوعی دنیای مردانه و زنانه در این زمینه مواجه می‌شوند. توسعه‌ی ورزش به عوامل اجتماعی و فرهنگی حاکم بر جامعه وابسته است. در اکثر جوامع فعالیت‌های ورزشی مختص مردان تعریف شدهاند. ورزش یک فعالیت مبتنی بر جنسیت است و ارزش‌ها و مهارت‌ها در آن به صورت مردانه تعریف می‌شود. در گذشته زنان بیشتر اوقات فراغت خود را در خانه می‌گذرانند اما امروزه سبک زندگی مردم تغییر کرده است و مفهوم فراغت برای زنان از حالت خانگی بیرون آمده است با این حال به نظر میرسد برنامه‌ریزان و مسئولان هنوز تمایل دارند زنان اوقات فراغت خود را در خانه بگذرانند.
در خصوص ایران باید گفت مانند موارد دیگر برای گذران اوقات فراغت نیز، محدودیتها و ممنوعیتهایی برای زنان وجود دارد و انتخاب برای آنها محدود می‌شود؛ مانند دیدن مسابقات ورزشی، ممنوعیت حضور زنان در ورزشگاهها که تا هم اکنون نیز بر سر آن جدالهای بسیار وجود دارد. هنجار اجتماعی تاکید بر همسری و مادری به خصوص در زمان دارا بودن فرزندان کوچک به این تفکر میانجامد که گذران هر نوع فراغت کم توجهی به فرزند است. در مواردی به خصوص برای زنان خانه‌دار و مادران این احساس وجود دارد که آنان حق گذران فراغت به تنهایی را ندارند زیرا باعث می‌شود که از کار خانگی غفلت کنند.
حضور و مشارکت زنان در فضای شهری
یکی از ابعاد دموکراسی وجود فضاهای عاری از قدرت، پاسخگو و پذیرای همه آحاد جامعه است. روابط زنان و مردان در شهر را می‌توان با نظریههای قدرت و نابرابری اجتماعی تحلیل کرد. حضور زنان در فضای شهری امری اجتناب ناپذیر است تا پیش از مدرنیته فضای شهر در ایران تک جنسیتی و مردانه بوده است و زنان در آن حضور کم رنگی داشته‌اند.
فرایندهای قدرت و سلطه در تصمیم گیری و بهره‌مندی از فضا، طراحی و شیوه‌های اعمال محدودیت در فضا بر حضور، رفتار و جنسیت زنانه و مردانه، قدرت پذیرایی فضا، نقش فضا، جریان‌های مسلط و شکل‌دهنده‌ی فضا بازتولیدی از جریان مسلط نهادهای اجتماعی و فرهنگی است. درفضای شهری «زنان اوقات فراغت خود را به صورت جمع شدن با دوستان، اینترنت، مطالعه، بازار و خرید و پرسه‌زنی در پاساژها، پیاده‌روی، رفتن به آرایشگاه و تماشای تلویزیون و ماهواره می‌گذرانند»(حبیبی،۱۰۳). با احداث پارک بانوان اوقات فراغت بیشتر به سمت جنسیتی شدن فضای شهر رفته است و باعث کاهش اعتماد به نفس زنان برای حضور در اجتماع می‌شود و یا در بسیاری از موارد زنان دوست دارند به صورت خانوادگی به پارک بروند و همزمان از همان آزادی‌ها نیز برخوردار باشند.
اوقات فراغت زنان خانه دار
زنان خانه‌دار بیشتر اوقات فراغت خود را به شکل مکالمهی تلفنی و سریالهای تلویزیونی می‌گذرانند.(اعزازی) زنان خانه‌دار ساعت کاری مشخصی ندارند، نگاه کردن به سریال برای آنها به منزله اوقات فراغت است. این زنان معمولا اوقات فراغتی ندارند. زنان در جامعه در انزوای اجتماعی به سر میبرند، در مسئلهی فراغت، طبقهی اجتماعی، قومیت، سن، حرفه، موقعیت اجتماعی، تجرد و تاهل تاثیرگذار هستند. بسیاری از زنان خانه‌دار از اوقات فراغت خود احساس رضایت ندارند به همین دلیل افسردگی بیشتر دامنگیر این زنان می‌شود. زنان خانهداری که نمیتوانند از اوقات فراغت استفادهی بهینه کنند بیشتر در معرض افسردگی قرار دارند. زنان خانه‌دار به هیچ اتحادیه و صنفی وابسته نیستند و برای اوقات فراغت آنها هیج برنامه‌ریزیِ خاصی نشده است. برخی زنان در زمان بیکاری به کلاسهایی از قبیل آشپزی، گلدوزی، شیرینی‌پزی یا کلاس‌های کامپیوتر، زبان، رانندگی و یا باشگاه‌های ورزشی روی می‌آورند که در صورت وجود مشکل مالی در خانواده، این امکان برای آنها وجود ندارد. زنان خانه‌دار برخلاف کارگران تعطیلی ندارند و ساعت کار آنها مشخص نیست، و هیچ مزدی بابت کار خود دریافت نمی‌کنند و به مراتب بیشتر از اوقات فراغت محروم هستند.
اوقات فراغت زنان روستایی
زنان روستایی جوان، به دلیل دگرگونی ارزش‌ها، به زراعت، نگهداری دام و طیور علاقه ندارند و برای انجام این امور از کارگران روزمزد برای کارهای فصلی کشاورزی استفاده می‌کنند و این طور به نظر میرسد اوقات فراغت بیشتری دارند، اما زنان میانسال، در کنار کار مزرعه، از دام و طیور نیز نگهداری می‌کنند و به همان اندازه اوقات فراغت کمتری دارند. زنان روستایی در فصل تابستان به دلیل حجم زیاد کار وقت کمی برای فراغت دارند بیشتر در زمان فراغت برای رفع خستگی میخوابند.
زنان در ایران برای حضور در فضای عمومی چه از نظر فرهنگی و عرفی چه از نظر وجود امکانات مناسب، محدودیت دارند و فرقی بین زنان روستایی، شهری، خانه‌دار و زنان ورزشکار وجود ندارد همه اوقات فراغت محدودی دارند.
نمونههایی از اوقات فراغت زنان در ایران
در پاسخ به این پرسش که شما اوقات فراغت خود را چگونه سپری میکنید؟ پروین ۳۹ ساله و ورزشکار میگوید: «قبلا که کار میکردم حالا به خاطر کرونا کارم را از دست داده‌ام و فعلا بیکارم، اکثر اوقاتم را خانه سپری میکنم و مشغول کارهای خانه و همچنین درست کردن ترشیجات و مربای میوه هستم، سه روز در هفته هم به باشگاه می‌روم، در شهر کوچک موانع زیادی برای تفریح زنان وجود دارد اما خود آدم باید قدرتمند باشد و به حرف مردم گوش ندهد تا به اهدافش برسد».
نسیم ۲۵ ساله و دانشجوی کامپیوتر نیز در این باره میگوید: «هیچ تفریحی ندارم و هیچ وقت به پارک و پیاده‌روی نمیروم چون فضای جامعه سنتی است و بیشتر وقتم را در فضای مجازی و کمک به مادرم در کارهای خانه سپری میکنم».
لیلا میگوید: «۳۵ سال دارم اوقات فراغتی ندارم صبح سرکار می‌روم، ظهر خانه هستم، آشپزی میکنم و فیلم نگاه میکنم،بیشتر احساس تنهایی میکنم و افسرده شده‌ام».
سخن پایانی
با نگاهی به پیرامون و هم صحبتی با زنان از طیف‌ها و گروههای سنی متفاوت، میانگین مشارکت زنان در فعالیت‌های تفریحی پایینتر از حد متوسط است و به دلیل تبعیضها و موانع جنسیتی و محدودیتهای ساختاری علیه زنان، اکثرا اوقات فراغت خود را در خانه و با سرگرمیهای خانگی می‌گذرانند و در این خصوص از شرکت فعال در ساحت اجتماعی محرومند.
پانوشت‌ها:
۱- فرضی‌زاده و دیگران، ۱۳۹۶- بررسی اوقات فراغت زنان در جامعه روستایی- زن در توسعه و سیاست.
۲- تناور، ستاره، ۱۳۹۵- بررسی جنسیت بر گذراندن اوقات فراغت- سایت خبری تحلیلی جامعه آنلاین.
۳- عقیلی و دیگران – مسائل فراغتی زنان خانه دار- انسان شناسی و فرهنگ.
۴- رفعت‌جاه، مریم- دختران جوان و اوقات فراغت- انسان شناسی و فرهنگ.
۵- اعزازی، شهلا- رایجترین روش گذران اوقات فراغت زنان خانه دار- جوان آنلاین.
۶- رفعت جاه و دیگران، ۱۳۸۹- تبیین جامعه‌شناسی فعالیت‌های فراغتی دختران جوان- فصلنامه شورای اجتماعی زنان.
۷- نقدی و دیگران، ۱۳۹۰- موانع فرهنگی- اجتماعی مشارکت زنان در فعالیت‌های ورزشی- زن در توسعه و سیاست.
۸- حبیبی و دیگران،۱۳۹۶- واکاوی نگرش زنان نسبت به شکل گیری فضاهای گردشگری فراغتی مخصوص بانوان- مجله برنامه‌ریزی و توسعه‌ی گردشگری.
FacebookTwitterاشتراک گذاری
