با بالا گرفتن اختلاف‌ها در ایران برای ثبت ملی “خون بس”، صفحه توییتر “ریحانه” که بخش زن و خانواده وب‌سایت آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر ایران، است نظر او را در مخالفت با ازدواج دختران “بدون اجازه و رضایت” آنها بازنشر کرده است.
آقای خامنه‌ای گفته است در صورتی که برای پایان دادن به دعوای خونین میان دو قوم، زنی از یک طایفه به قبیله مقابل داده می‌شود، “اگر بخواهند دختر را به این کار مجبور کنند، خلاف شرع و خلاف احکام اسلامی است.”
“سنت حسنه”
صادق جعفری چگنی، رئیس دادگستری شهرستان شوش، تیر ماه گذشته، گفته بود خونبس “سنت حسنه‌ای” است و ثبت آن در فهرست میراث ناملموس کشور به اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان خوزستان پیشنهاد شده است.
“خونبس” یا “فیصله”، رسمی عشیره‌ای است که برای پایان دادن به انتقام و خون‌خواهی میان دو خانواده، دختری از خانواده قاتل را به عقد مردی از خانواده مقتول درمی‌آورند.
بسیاری از فعالان حقوق بشر، این رسم را غیر انسانی، برخلاف موازین حقوق بشر و باعث قربانی شدن زنان می‌دانند.
در میان اقشاری که این رسم جریان دارد زنی که به عنوان خونبس می رود از حق و حقوق چندانی برخوردار نیست. حتی ممکن است دختری که به خون بها می‌دهند، نوزاد باشد و طرفین متعهد شوند که وقتی به سن بلوغ رسید، او را به عقد خانواده مقتول درآورند.
گروهی از کاربران شبکه‌های اجتماعی و فعالان حقوق زنان با هشتگ‌های #من_فصلیه_نمیشوم #من_خونبس_نمیشوم و #خون_بس کارزاری در مخالفت با آن به راه انداخته‌اند.
بعضی از کاربران در شبکه‌های اجتماعی با اشاره به میراث فرهنگی ننگین یا تاریک ( Dark Heritage) که رسومی مانند برده‌داری و ناقص‌سازی اندام جنسی زنان را دربرمی‌گیرد به لزوم تفکیک میراث فرهنگی در جهت ثبت بخشی و یادآوری دردآور بخشی دیگر تاکید کرده‌اند.
در یک دهه گذشته، چندین بار ثبت این رسم در فهرست میراث ناملموس کشور مطرح شده و هر بار مقامات میراث فرهنگی ایران آن را رد کرده‌اند. در یک دهه گذشته استان‌های لرستان، چهارمحال و بختیاری، فارس و در آخر کهگیلویه و بویراحمد درخواست ثبت آن را مطرح کرده بودند. این بار دادستانی خوزستان پیشقدم شده است.
موافقان خونبس چه می‌گویند؟
رئیس دادگستری شوش دو رسم “فصل” و “خونبس” را “دو اثر فاخر اجتماعی” نامیده و گفته اجرای آنها الزاما “زندگی زن را نابود نمی‌کند که بگویند مساله حقوق‌بشری است.”
او در دفاع از ایده‌اش گفته که “این رسم برای برای این بوده که مانع ادامه خونریزی شود، شما با هر وسیله‌ای جلوی خونریزی را بگیرید، مانعی ندارد ضمن اینکه ایرادات این رسم به دلیل تاثیر شرایط اجتماعی، اکنون برطرف شده است.”
پیشنهاد او با استقبال گروهی روبرو شد که این رسم را راهی برای پایان قتل و خونریزی میان قبایل می‌دانند.
از جمله الهام آزاد، عضو هیات رئیسه کمیسیون اصل ۹۰ مجلس، ضد زن بودن آن را رد کرد و آن را ” نماد صلح” خواند.
او در مصاحبه با وب‌سایت رسمی مجلس شورای اسلامی؛ خانه ملت؛ گفت که “در قدیم ازدواج با اذن خانواده و بدون آشنایی دختر و پسر امری عرفی بوده و اگر این نوع ازدواج برای خونبس با توجه به اقتضای زمان و شرایط صورت می‌گرفت، نمی‌توان گفت که عملی در جهت اعمال ظلم علیه جامعه زنان بوده است.”
خانم آزاد البته ثبت آن را به دلیل “مشکلات حقوق بشری برای ایران” غیرضروری دانسته بود.
مخالفان چه کردند؟
طرح این درخواست با واکنش‌های گسترده‌ای در شبکه‌های اجتماعی و از سوی فعالان حقوق زنان روبرو شد. در نهایت شورای ملی ثبت میراث فرهنگی ناملموس اعلام کرد که خونبس “در تعارض با حقوق زن و مغایر با شاخصه‌های ثبت مواریث فرهنگی ناملموس در فهرست آثار ملی است” و در دستور کار این شورا در سال ۹۹ قرار ندارد.
در کنار هشتگ‌هایی در مخالفت با ثبت آن، طیبه سیاوشی، نماینده سابق مجلس در توییتر خود نوشت که “خونبس نه سنت است و نه نماد صلح؛ نوعی ناهنجار اجتماعی‌ست که به‌جای ثبت ملی آن، باید ریشهٔ آن را خشکاند. راه جلوگیری از کینه‌توزی طوایف در ایران امروز، مبادلهٔ زنان و دختران نیست. بلکه استقرار نهادهای مدنی، تقویتِ سمن‌ها برای آموزش و تأمینِ امنیت اجتماعی در نقاط خارج از مرکز است.”
شهناز سجادی، دستیار حقوق شهروندی معاون رئیس جمهوری در امور زنان و خانواده نیز بر ضرورت جرم‌انگاریِ سنت‌های مغایر حقوق انسانی علیه زنان تاکید کرد و خواستار این شد که “برای جلب رضایت اولیا دم تمهیدات انسانی‌تری پیش‌بینی شود.”
همچنین عاطفه بروایه مدیر موسسه مردم‌نهاد “آوای زنان ریحانه اهواز”به خبرگزاری ایرنا گفت که در نامه‌ای به ابراهیم رئیسی، رئیس قوه قضائیه از او خواسته‌‌اند که برای مخالفت با ثبت خون بس ورود کند.
به گفته خانم براویه، “در تماس تلفنی از دفتر رییس قوه قضاییه وعده داده شده که پرونده ‘فصل و خونبس’ ملغی شود.”
با این حال هنوز مسئولان قضایی واکنشی رسمی به این موضوع نداشته‌اند.
از سوی دیگر، حکمت موسوی، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان خوزستان گفته که مخالف ثبت ملی سنت خونبس است.
در لایحه تامین امنیت زنان که سال‌هاست بین دولت، قوه قضائيه و مجلس در رفت و آمد است، خونبس ممنوع و انجام آن جرم تلقی شده است.
بنا بر آمار پژوهش‌های انجام شده در ایران، میزان قتل‌های ناموسی وخودسوزی زنان و کودک همسری در استان‌های غربی و جنوبی بیشتر از سایر استان‌هاست.
خرداد ماه گذشته، فاطمه برهیُ، زن ۱۹ ساله آبادانی به دلیل آنکه در نتیجه ازدواج اجباری فرار کرده بود، توسط شوهرش به قتل رسید.
آيا سنت خونبس در ایران اجرا می‌شود؟
به گفته حکمت موسوی، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان خوزستان، این رسم “حداقل در ۲۰ سال گذشته” اجرا نشده است.
اما نوال نزاری، رئيس سابق کانون وکلای خوزستان به روزنامه همشهری گفته “برخلاف چیزی که گفته می‌شود، پدیده خونبس یا فیصله کاملا منسوخ نشده، بلکه می‌توانیم بگوییم کمتر شده، اما این رسم هنوز در برخی از عشایر وجود دارد و به طور کلی از میان نرفته است.”
موضوعی که عاطفه بروایه، مدیر موسسه مردم‌نهاد “آوای زنان ریحانه اهواز” هم آن را تایید می‌کند: “قربانیان این رسم، متعلق به نسل‌های قبلی زنان خوزستانند و هنوز از آن رنج می‌برند. من عرب هستم و می‌دانم که تا حد زیادی این قضیه در بین عرب‌ها از بین رفته. آن‌قدر این عمل شنیع بوده که خود قبایل خودجوش به این نتیجه رسیده‌‌اند که کنارش بگذارند.”
شرایط ثبت میراث ناملموس چیست؟
میراث فرهنگی ناملموس به تولیدات و فرایندهای فرهنگی گفته می‌شود که از نسل‌های گذشته باقی مانده‌اند. این میراث طیف متنوعی از آداب و رسوم، اصطلاحات، زبان‌ها، گویش‌ها، بازی‌ها، موسیقی، ادبیات شفاهی، هنرهای اجرایی، مراسم، جشن‌ها و رقص‌ها را دربرمی‌گیرد.
این بخش از فرهنگ کشورها قابل نمایش در موزه‌ها نیستند، اما قابل ثبت و ضبط هستند.
از ضوابط ثبت آثار معنوی و ناملموس این است که آن اثر رو به زوال و در حال انقراض باشد. همچنین آن سنت بعد از ثبت، باید پویا و پایدار شود و گزارش‌هایی از آن به ثبت کنندگان ارائه شود. درباره سنت خونبس به گفته فعالان عرب و مقامات، این رسم همه‌گیر نیست.
