مهر
یک پژوهش علمی دلایل شکل‌گیری شغل جدید زنانه در تونل‌های زیرزمینی تهران را تشریح کرد.
این پژوهش توسط فاطمه بنی‌یعقوب و با حمایت مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران انجام شده و با استفاده از نتایج حاصل از مشاهده و مصاحبه‌ی عمیق با ۱۵ زن دست‌فروش مترو، تجربۀ زیسته‌ی آن‌ها ثبت و علل گرایش زنان به این شغل از زبان آنان بازنمایی شده است. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد نیاز مالی، فضای زنانه‌ی کار، انعطاف‌پذیری شغلی، درآمد مناسب و همدلی زنان دست‌فروش با یکدیگر، ازجمله عواملی است که زنان را به دست‌فروشی در مترو سوق می‌دهد.
از دانشجو تا خانه‌دار
به دلیل فرهنگ سنتی حاکم بر ایران، دست‌فروشی زنان در خیابان‌ها پدیده‌ای دور از عرف به شمار می‌رود و زنانی که ترس از اجتماع، خانواده و آبرو دارند برای حل این مشکل دست به راه‌حل‌های جدیدی زده‌اند و پدیده‌ای کم‌نظیر در دنیا را با عنوان «دست‌فروشی در واگن‌های زنانه» که در اول و آخر قطارهای مترو تنها به زنان اختصاص دارد را بوجود آورده‌اند. براساس مصاحبه‌های این پژوهش علمی که در ساعات مختلف روز و برای جلوگیری از ایجاد وقفه در کار به درخواست این دست‌فروشان در محوطه ایستگاه‌های مترو انجام شده است، تعدادی از این فروشندگان دانشجو هستند و بعد از ساعات تحصیل مشغول به کار می‌شوند و برخی نیز زنان خانه‌دار بوده و بدون اطلاع خانواده‌های خود دست‌فروشی می‌کنند. بدین ترتیب زنان مورد مطالعه به گروه‌های مختلف تقسیم می‌شوند که برخی از آن‌ها دانشجو و برخی سرپرست‌خانوار هستند اما نیاز اقتصادی دلیل اصلی گردآمدن آن‌ها کنار یکدیگر است. مصاحبه با مسافران و بررسی نظرات و نگرش آنان نسبت به این پدیده و گفتگو با پلیس مترو بخش دیگری از این تحقیق را تشکیل می‌دهد.
فقر، علت دست‌فروشی زنان
در تمام مصاحبه‌های انجام شده با زنان مختلف در گروه‌های سنی متفاوت در خط یک و دو مترو تهران مشخص شد این زنان به نوعی سرپرست و یا نان‌آور خانواده‌هایشان هستند و تنها راه امرارمعاش را دست‌فروشی در واگن‌های زنانه شهر تهران عنوان می‌کنند. بر اساس نتایج این پژوهش، دلیل اصلی دست‌فروشی زنان فقر اقتصادی و به قول خود این دست‌فروشان «چاره دیگری نداشتن» برای ادامه زندگی است.
دستمزد پایین‌تر و امنیت نداشتن در محیط کار روی زمین
بر اساس نتایج این مطالعه علمی احساس امنیت و راحتی در واگن‌های زنانه مترو تهران یکی از دلایل اصلی انتخاب این شغل است به گونه‌ای که حتی برخی از این زنان حداقل برای یک بار هم قدم به واگن‌های مختلط مترو نگذاشته‌اند. به عبارت دیگر «زنانه بودن» محیط کسب‌وکار یکی از عوامل اصلی انتخاب این شغل توسط این زنان عنوان می‌شود. دستمزد اندک و نابرابر در اغلب محیط‌های کاری مسئله دیگری است که زنان دست‌فروش مترو تهران به آن اشاره می‌کنند، آن‌ها تأکید دارند شغل دست‌فروشی هر چند مشکلات زیاد و منزلت اجتماعی پایینی دارد، اما حداقل ازنظر درآمد رضایت‌بخش‌تر از مشاغل دیگر روی زمین است و در عین حال مستقل بودن و نداشتن کارفرما را هم از امتیازات این شغل عنوان می‌کنند.
منزلت شغلی پایین
بیشتر زنان دست‌فروش مترو از دیده شدن توسط دوستان و آشنایان خود هراس دارند و به قول یکی از این زنان، «یکی از ترس‌های همیشگی زنان دست‌فروش از دست دادن آبرویشان است». آن‌ها معتقدند دیده شدن در حال دست‌فروشی در مترو، فقر و نداری آن‌ها را در میان آشنایان آشکار می‌سازد و شأن و منزلتشان را کاهش می‌دهد.
نگاه مسافران مترو تهران به زنان دست‌فروش
گفتگو با تعدادی از مسافران زن مترو تهران که همواره از واگن‌های زنانه استفاده می‌کنند، دیدگاه‌های متفاوتی را درباره پدیده دست‌فروشی زنان از نظر مسافران به همراه داشته است. تعدادی از مسافران نگرش مثبتی به این زنان داشتند و می‌گفتند گاهی که وقت خرید ندارند، وجود این زنان به آن‌ها کمک هم می‌کند و آن‌ها بسیاری از اقلام مورد نیازشان را هنگام بازگشت از محل کار و تحصیل، با قیمتی مناسب تهیه می‌کنند. بیشتر مسافران اما تأکید می‌کردند زمانی که واگن‌های مترو بیش از اندازه شلوغ است، وجود این زنان آزاردهنده می‌شود و همه مسافران را کلافه می‌کند.
پلیس و مسئولان مترو، چه نگاهی به زنان دست‌فروش دارند
به گفته مسئولان متروی تهران، پلیس مترو مسئولیت تأمین امنیت ایستگاه‌های مترو را بر عهده دارد که بخشی از این مسئولیت مقابله با تخلفاتی ازجمله دست‌فروشی و جیب‌زنی در داخل ایستگاه‌ها و قطارها است. به گفته مسئولان مترو تخلفات اجتماعی مثل سرقت، تکدی‌گری، جیب‌زنی و دست‌فروشی چهره این وسیله پرتردد حمل و نقل عمومی را مخدوش کرده و مأموران مترو وظیفه دارند در صورت مشاهده با آن‌ها برخورد کنند.
پلیس تهران هم در زمینه برخورد با این پدیده طرح‌های مختلفی پیش‌بینی کرده و حتی به مردم هشدار داده است که دست‌فروشان در مترو از باندهای سازمان‌یافته بوده و اجناس آن‌ها غیربهداشتی است. از طرف دیگر با تعدادی از این زنان دست‌فروش برخورد و اجناس آنان بی هیچ امیدی به بازگشت مصادره شده است اما همه‌ی این مشکلات هم دلیلی برای ناامیدی زنان دست‌فروش مترو از ادامه کار نیست به طوری که بسیاری از آن‌ها تجربه چندین بار از دست دادن کالاهای خود را دارند.
پلیس مترو مقاومت این زنان در تحویل‌کالاهای خود و عدم همکاری با مأموران را دلیل اصلی ناچاری در استفاده از قوه قهریه توسط خود عنوان و تأکید می‌کند در صورت همراهی این زنان با مأموران، پلیس برخوردی کاملا محترمانه با آن‌ها خواهد داشت.
مسئولان متروی تهران همکاری مردم را عامل مهم پاک کردن مترو از وجود این متخلفان می‌دانند و به مردم می‌گویند باید هوشیار باشند و به آنان به عنوان افراد نیازمند و مستحق نگاه نکنند.
شبکه اجتماعی زنان دست‌فروش
آنچه پدیده دست‌فروشی در متروی تهران را بیش‌ازپیش به پدیده‌ای قابل بررسی بدل کرده، شیوه گروهی یا جمعی کارکردن این زنان در مترو تهران است. زنان دست‌فروش مترو غالباً یکدیگر را شناخته و به صورت گروهی کار می‌کنند. آن‌ها به صورت شبکه‌ای در یک مکان مشخص مانند واگن‌های مترو کار گروهی را تمرین و درباره کسب‌وکارشان به یکدیگر مشاوره می‌دهند و همدیگر را از حضور ماموران مترو و پلیس باخبر می‌نمایند.
این در حالی است که هم‌زمان با تهدید مسئولان مترو به جمع‌آوری کسب‌وکار این زنان، آن‌ها در مقابل مجلس شورای اسلامی تجمع و با نمایندگان دیدار و به طرح مشکلات خود پرداختند و خواستار بوجود آمدن شرایطی از طرف دولت برای ادامه آزادانه کسب وکار خویش شدند.
قابل پیش‌بینی است که این مسئله در آینده تغییرات اجتماعی را در پی خواهد داشت.
