بررسی وضعیت زنان عضو هیأت علمی دانشگاه‌ها در ایران طی 20 سال گذشته

پایگاه تحلیلی- خبری مهرخانه، با توجه به رسالت خود جهت اطلاع‌رسانی جامع اقدامات و فعالیت‌های صورت‌گرفته در حوزه زنان، مبادرت به پوشش همایش‌ها، جلسات، نشست‌ها و هم‌اندیشی‌های گوناگون که توسط طیف‌های فکری و سیاسی مختلف برگزار می‌شود، می‌کند. بدیهی است این اقدام صرفاً جهت اطلاع‌رسانی به علاقه‌مندان حوزه زنان صورت گرفته و لزوماً بیانگر دیدگاه‌های مهرخانه نیست.

در نشست تاریخ امر سیاسی، به وضعیت زنان هیئت علمی طی 20 سال گذشته و وضعیت فعالیت‌های سیاسی زنان پرداخته شد.

به گزارش خبرنگار مهرخانه، نشست تاریخ امر سیاسی و زنان، با حضور شمس السادات زاهدی؛ عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی و الهه کولایی؛ عضو هیئت علمی دانشگاه تهران، در محل دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی برگزار شد.

در ابتدا زاهدی با ارایه پژوهشی طولی در دانشگاه‌ها وضع زنان را تشریح کرد و گفت: براساس این تحقیق، وضعیت اشتغال زنان را در سه دانشگاه تهران، علامه طباطبایی و شهید بهشتی در دوره‌ای 20 ساله بررسی کردم. سال 1370 این پژوهش اولین مرحله خود را طی کرد که چقدر از زنان در بحث‌های کلیدی آموزشی و پژوهشی در دانشگاه‌ها استفاده می‌شود. بعد از 10 سال همان پرسش‌نامه با همان فرضیه‌های قبلی که تعدیل مختصری کرده بود، از همین دانشگاه‌ها جمع‌آوری شد. در این بازه زمانی طولانی‌مدت، ممکن است افرادی که در نمونه اولیه بودند، در دسترس نباشند و در نتیجه نمونه‌ای مشابه انتخاب شد. سومین‌بار هم در سال 90 این پرسش‌نامه پخش، و اطلاعات آن جمع‌آوری شد.

او با بیان این‌که فرضیه‌های پژوهش بعد از دو دهه تأیید شدند، گفت: یکی از فرضیه‌های پژوهش این بود که جنسیت، عاملی تعیین‌کننده در گزینش دانشگاه‌ها است که در هر سه دوره تأیید شد. یکی از کژتابی‌های جامعه این است که از استعدادهای نیروی انسانی به‌درستی استفاده نمی‌شود و به همین دلیل است که روند توسعه ما از شتاب لازم برخوردار نیست. مهم‌ترین ابزار دستیابی به توسعه، منابع انسانی هستند. در این زمینه باید به دو موضوع آموزش و تجهیز منابع انسانی به آخرین دستاوردهای علمی و پیشرفت‌های تکنولوژی و به‌کارگیری منابع انسانی آموزش‌دیده توجه کنیم. اگر از این نیروی انسانی آموزش‌دیده و ماهر استفاده نشود، موجب حرام‌شدن بیت‌المال می‌شود.

زنان از زن مصرفی به زنی پویا تغییر کرده‌اند
این استاد دانشگاه با اشاره به تغییرات زنان در این 20 ساله گفت: طی این سال‌ها دیدیم که زنان و مردان توانسته‌اند با بهره‌گیری از امکانات موجود، دانش خود را اعتلا ببخشند که جهش زنان و دختران چشم‌گیر بوده است و زنان آگاه‌تر، بصیرتر، و کوشاتر شده‌اند و از زن مصرفی، به زنی پویا و تعالی‌جو تحول یافته‌اند و بهترین راه ارج‌گذاری به این تغییر، استفاده بهینه از دستاوردهای آن‌ها است. می‌توانیم زمینه‌هایی فراهم کنیم که استعدادهای نهفته نیمی از مردم کشور شکوفا شود و در عمل از آن‌ها استفاده شود.

وضعیت زنان در دانشگاه های سایر کشورها نیز ایده‌آل نیست
زاهدی در مورد وضعیت زنان هیئت علمی در سایر کشورها گفت: در بررسی وضعیت زنان در دانشگاه‌های کشور دیگر هم وضع، چندان ایده‌آل نیست، اما آن‌هایی که توانسته‌اند به سمت مثبت پیش بروند، بهره فراوان‌تری گرفته‌‌اند. پس این‌طور نیست که در کشورهای دیگر این برابری‌ها محقق شده باشد. مثلاً یکی از نویسندگان که وضعیت دانشگاه‌ها را بررسی کرده است، می‌گوید عبارت «بیگانه‌ای در درون» توصیف مناسبی برای زنانی است که در دانشگاه‌ها کار می‌کنند. با این تفاسیر به نظر می‌رسد دانشگاه‌ها و کالج‌ها نه‌تنها از وضعیت موجود ناراحت نیستند، بلکه به دنبال تداوم آن نیز هستند. در یکی از دانشگاه‌های آمریکا با 80 زن هیئت علمی، تحقیقی شده که آن‌ها بسیار از وضعشان ناراضی هستند که کار زن‌ها کمتر از آن‌چه که هست، بیان می‌شود. نویسنده‌ای می‌گوید اگر ما تلاشی برای تغییر این وضعیت نکنیم، تاریخ ما را قضاوت می‌کند؛ زیرا نتوانسته‌ایم از استعدادهای مردم استفاده کنیم.

تفاوت کشورهای کاکیستوکراسی و مریتوکراسی
او به تشریح وضعیت انواع کشورها پرداخت و گفت: کشورهایی که حول کاکیستوکراسی هستند، موفقیت چندانی در نیل به توسعه نداشتند و کشورهای مریتوکراسی موفق‌تر عمل کرده‌‌اند. کاکیستوکراسی را می‌توانیم مدیریت افراد نالایق بخوانیم که نسبت به شایستگی بی‌تفاوتند و براساس روابط پیش می‌روند و جامعه‌ای که با این شرایط مدیریت شود، بهای گزافی را بابت ناکارآمدی مدیران خود می‌پردازد و در این فرآیند، با خسران زیادی مواجه می‌شود. مریتوکراسی عکس این موضوع، و به معنای شایسته‌سالاری است. قدرت در آن در دست عقل است و افراد براساس استعدادشان انتخاب می‌شوند و بر مبنای عملکردها و موفقیت‌های‌شان پیشرفت می‌کنند. کشورهایی که استخدام‌های‌شان در تمام رده‌ها، بر مبنای شایستگی مرتبط با آن شغل باشد، توسعه‌یافته‌تر هستند و مردمش خوشبخت‌تر.

بهبود وضعیت علمی زنان عضو هیئت علمی
زاهدی به سایر جزئیات تحقیق پرداخت و تصریح کرد: در تحقیق از سن و تجربه کاری پرسیدیم که نشان داده شد در این سه مرحله تحقیق، میانگین سنی و تجربه کاری زنان شاغل بالاتر رفته، اما هنوز حضور آن‌ها در رده‌های مدیریتی تغییر چندانی نکرده است. در سال 1370 متجاوز از 62 درصد زنان عضو هیئت علمی مدرک کارشناسی ارشد داشتند در سال 80 بیشتر شدند و در سال 90 کلیه زنان در جامعه آماری دارای مدرک دکتری شدند و این نشان می‌داد که سطح تحصیلات و آگاهی و قابلیت‌های‌شان ارتقا یافته، اما تغییر چندانی در به‌کارگیری‌شان نشده است. وضعیت تأهل نشان داد در سال 70 ، 72 درصد، در سال 80، 86 درصد و در سال 90، 81.5 درصد متأهل بودند. در سال 70 میزان فرزندداربودن، پایین بود و در سال 90 به 96 درصد رسید که نشان می‌دهد زنان هیئت علمی وظایف مادری، خانوادگی، اجتماعی و اقتصادی را توأمان انجام می‌دهند و این حاکی از این است که زنان دانشگاهی به اهمیت نظام خانواده در جامعه و به نقش فرزندآوری و فرزندپروری و نقش نیروی انسانی در جامعه اعتقاد دارند. در زمینه مرتبه دانشگاهی زنان هیئت علمی، در سال 70 اکثراً مربی و در سال 90 اکثراً استادیار و دانشیار بودند که نشان‌دهنده تلاش آن‌ها است.

او ادامه داد: اعزام زنان به دوره‌های آموزشی، کند و نمایندگی از سوی دانشگاه‌ها، بسیار پایین بوده است. میزان پذیرش در گروه‌ها خوب و در حد زیاد و متعارف شده است. استفاده از توان کاری زنان نشان داده است که با توجه به ارتقای سطح دانش و توان خود، هنوز نتوانسته‌اند در دانشگاه‌های خود این توانایی را در عرصه عمل تعین ببخشند. زنان در سال 70 خیلی بیشتر احساس محدودیت می‌کردند، اما حالا کمتر شده است. اشتغال در سمت‌های اجرایی کماکان پایین است؛ زیرا اشتغال در مناصب عالیه مردانه تلقی می‌شود. در شوراها و کمیته‌های دانشگاهی، حضور زنان مقداری افزایش پیدا کرده است. بعد از گذشت 20 سال هنوز زنان حس تبعیض به اعتبار جنسیت را دارند؛ البته تا حدودی بهتر شده است. 54 درصد در سال 70 و 40 درصد در سال 90 بر این باور بودند که اگر مرد بودند، موقعیت بهتری داشتند که نشان از خودباوری‌شان است. از زنان علت‌های عدم استفاده در پست‌های کلیدی دانشگاهی را پرسیدیم. در هر سه مقطع، زنان فرهنگ جامعه را مهم‌ترین علت دانسته‌‌اند. گرایش‌های مردسالارانه، بی‌اعتمادی به زنان و مشکلات خانوادگی را در درجات بعدی انتخاب کردند و هیچ‌کدام از زنان، عدم شایستگی را در اولویت پاسخ قرار ندادند. البته گاهی به زنان سمت‌هایی پیشنهاد شده است که آن‌ها نپذیرفته‌اند. دلایل آن‌ها محدودیت‌های خانوادگی، مخالفت همسر، علاقه‌مندنبودن به کار اجرایی، پایین‌بودن سطح پست اجرایی و علاقه‌مندی بیشتر به تدریس بود. زنان اولویت‌داشتن مردان در انتصابات را مکرراً مورد تأیید قرار داده‌‌اند.

از تبعات حضور زنان در آموزش عالی، تقاضای مشارکت آن‌ها در تصمیم‌گیری است
زاهدی به نتیجه‌گیری خود از پژوهش اشاره کرد و گفت: در سال‌های اخیر ترکیب جنسیتی ورودی‌های نظام آموزش عالی به نفع زنان تغییر پیدا کرده است. این تغییر، ناشی از اشتیاق روزافزون دختران و زنان به علم‌آموزی است. یکی از پیامدهای افزایش تعداد زنان در میان دانشجویان، افزایش حضور آنان در حوزه‌های آکادمیک است و از تبعات حضور بیشتر، افزایش تقاضای مشارکت بیشتر در مواضع تصمیم‌گیری و مدیریتی است. برای پاسخ‌گویی به این نیاز، پیشنهاداتی ارایه می‌دهیم. جذب فارغ‌التحصیلان زن در دانشگاه‌ها، شایسته‌گزینی به جای سهمیه‌بندی، ملاک اصلی در گزینش‌ها انطباق هرچه بیشتر شرایط متقاضیان با شرایط احراز باشد، اصلاح ساختاری در جامعه علمی، حضور زنان تهدیدی برای مردان نیست.

محیط آکادمیک نیازمند ساختاری تخت است
این عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی درباره ساختار دانشگاه‌ها اظهار کرد: معتقدم در محیط آکادمیک دانشگاه‌ها باید ساختاری تخت وجود داشته باشد؛ به این معنا که رده‌های بالای آن‌ها آن‌قدر محدود نباشد که فقط جا برای تعداد کمی از افراد وجود داشته باشد. هر عضو هیئت علمی، می‌تواند در دوره خدمت خود مسیر پیشرفت را طی کند. در این ساختار، شوراها و کمیته‌های مختلف وجود دارند و تیم‌های متعدد، امکان حضور برای تعداد بیشتری از اعضای هیئت علمی را ممکن می‌کنند. در چنین ساختاری، تضارب افکار و ترکیب عقاید، به هم‌افزایی منجر می‌شود و به نفع همگان خواهد بود. پیشنهاد من، تقویت این روند است که به مشارکت همه اعضای هیئت علمی کمک می‌کند.

مسائل خانوادگی از اولویت‌های زنان هیئت علمی است
زاهدی با بیان این‌که مسائل خانوادگی ذهن تعداد زیادی از زنان هیئت علمی را به خود مشغول داشته است، گفت: این وضعیت بیان‌گر این است که تصویر ذهنی مبنی بر وجود تعارض حتمی در نقش‌های خانوادگی زنان و نقش‌های سیاسی و اجتماعی آنان با واقعیت تطبیق ندارد. شایسته است که خدمات ویژه‌ای به زنان ارایه شود که بتوانند با خاطر آسوده‌تری وظایف مهم خود را انجام دهند. انتصاب زنان در دانشگاه‌ها به‌طوری‌که هر مدیری حداقل یکی از معاونان را از زنان انتخاب کنند، امری شایسته است. زنان نشان دادند که در هوش، خلاقیت و… با مردان برابرند، اما سبک‌های مدیریتی زنان عموماً مشارکتی است که با فضای آکادمیک بیشتر تطابق دارد. تشکل‌های زنان دانشگاهی باید اضافه شود تا زنان تلاش‌های متفرق خود را جمع‌آوری کنند که یکی از کارهایشان باید تشکیل شورای پایش برابری جنسی باشد. زنان دانشگاهی می‌باید بدانند که عملکرد آن‌ها از مهم‌ترین عوامل مؤثر در سرنوشت کاری خودشان است.

ساده‌سازی مسائل از ویژگی‌های جامعه ایران است
به گزارش مهرخانه، در ادامه نشست الهه کولایی با بیان این‌که از ویژگی‌های جامعه ما ساده‌سازی همه مسائل داخلی و خارجی است، گفت: شاید مقداری همه‌جانبه‌دیدن به ما کمک کند که نگاه دقیق‌تری به مسئله زنان با در نظر گرفتن این نکته که این موضوع خاص جامعه ما نیست، داشته باشیم. در مورد جامعه ایران به نظر می‌رسد باید به این تحولات، در متن تاریخ تحولات ایران پرداخت. قرن‌ها زنان موجودات خانگی بودند و این نقش با بیان یک اراده تغییر نخواهد کرد. در مورد زنان هم تقاضای تغییر و هم مقاومت در برابر تغییر بسیار شدید است. در این زمینه به مدل نوسازی رژیم شاه اشاره می‌کنم که مدلی وارداتی است. کارکرد زن، ویژگی جنسی و نمایشی اوست، اما اتفاقی که در انقلاب اسلامی افتاد، از زاویه نگاه یک مرجع، حضور زنان دیکته شد و امام خمینی (ره) فرمودند زنان باید در مقدرات اجتماعی شرکت کنند.

از درون اتفاق‌افتادن تغییرات در ایران برجستگی جامعه ایرانی است
او با اشاره به ویژگی‌های خاص ایران تصریح کرد: جامعه ایرانی و جوامع غرب آسیا، ویژگی‌های خاص خود را دارند. برجستگی ایران این است که این تحولات از درون اتفاق می‌افتد و این تقاضای زنان، پویشی درونی است که به نام دین اتفاق افتاده است. اساس و سرشت جامعه ما دین است، که اگر نتوان با متن جامعه ایجاد ارتباط کرد، این جامعه در برابر شما قرا می‌گیرد. چهره‌ای که در دوران اصلاحات از ما ساختند، چهره‌ای بود که تعلق به دین ندارند، اما جامعه چنین موضوعی را نمی‌پذیرد. اگر شما زبان ارتباط با مخاطب را پیدا نکنید، تلاش‌هایتان نتیجه معکوس دارند. در دیداری که با نمایندگان زن کشورهای اسلامی مختلف داشتیم، همه بر ویژگی جامعه ایران تأکید داشتند و می‌گفتند دوست دارند این کار را تکرار کنند. یک‌بار از فنلاند هیئتی آمده بود، فردی گفت 100 سال بعد شما به ما می‌رسید؛ معنی‌اش این نیست که ما باید 100 سال تلاش کنیم تا به آن وضعیت برسیم؛ زیرا من فکر می‌کنم سرعت تحول در جامعه ما خیلی بالاست، اگر امتداد داشته باشد. مشکل جامعه ایران این است که پروژه ها نیمه‌کاره است؛ زیرا ما بسیار آرمان‌گرا هستیم.

توزیع قدرت تابع قانون اساسی نیست
کولایی با اشاره به نحوه توزیع قدرت اظهار کرد: تغییرات اجتماعی فرآیندی است که اگر انباشت ایجاد نشود و فرآیندی شکل نگیرد، این اتفاق نمی‌افتد. جنبش زنان در کشورمان درس‌های بسیاری آموخته و درس‌های بسیاری نیز باید بپذیرد. ساخت قدرت و نوع توزیع قدرت تابع قانون اساسی نیست. امام خمینی (ره) اگر در جامعه این فضا را باز نمی‌کرد، ما عقب‌ماندگی‌های بسیاری را تجربه می‌کردیم. شاهدیم در سال‌های پیش چطور با عنوان بومی‌گزینی دختران را خانه‌نشین کردند؛ درحالی‌که این موضوع مربوط به دهه 60 بود و ما در دهه 80 آن را برداشتیم. طبق قانون اساسی، دولت وظیفه دارد برای تمام شهروندان ایرانی متناسب با ظرفیت و استعدادشان امکان رشد دهد.

نمی‌توان مسائل زنان را از تغییرات جامعه جدا کرد
این استاد دانشگاه به رشد حضور زنان در فعالیت‌های سیاسی اشاره کرد و افزود: در تمام دوران این 37 سال، تعداد نمایندگان زن بالای 5 درصد نرفته، اما در این دوره فعلاً 15 نفر به مجلس رفته‌اند که گامی رو به جلو است. نمی‌توانیم مسائل و شرایط زنان در ایران را از سمت و سویی که فرآیند تغییرات در جامعه دارد، جدا کنیم. کارکرد دیگر در حوزه سیاست، اعمال نظارت است. در طول تمام سال‌های گذشته در مورد مسئله اسیدپاشی چه کسی صدایش از زنان مجلس درآمد؟ فکر می‌کنم در کشورهای در حال توسعه حوزه سیاست به دلیل این‌که حوزه قدرت است، اهمیت پیدا می‌کند. در جهانی زندگی می‌کنیم که به طور مستقیم تحت تأثیر مسائل بیرونی هستیم، اما مسائل بیرونی ظرفیت‌سازی نمی‌کند. قانون را می‌دانیم، اما اجرا نمی‌کنیم که مسئله مهمی در خانواده است. در مجلس سعی کردیم آموزش حقوق را به دختران بدهیم، اما فکر می‌کنید چند دختر قبل از ازدواج، دفتری که امضا می‌کنند را می‌خوانند؟ واقعیت‌هایی وجود دارد که نسبت به آن‌ها توجه نمی‌شود. همین عدم آگاهی دختران از شرایط ازدواج، باعث بسیاری از طلاق‌ها شد.

فقه شیعه بسیاری از مشکلات ایران را حل می کند
کولایی با بیان این‌که فقه شیعه می‌تواند بسیاری از مشکلات را در کانتکست جامعه ایرانی حل کند، ادامه داد: این موضوع را در اتفاقی که برای حضانت کودکان افتاد، دیدیم. حتماً باید حرکت از بالا و پایین را تقویت کنیم، اما نگاه جامعه ما عموماً به بالاست. تجربه تاریخی به خصوص در بیش از سه دهه اخیر نشان داده است که ما چه جامعه قدرت‌مندی داریم که در حال شکل‌گیری است و این متشکل‌شدن، بذرهایی است که کاشتیم و نیاز به مراقبت دارد. شرقمان طالبان است و غربمان داعش؛ ان‌شاالله با عقلانیت و محاسبه خردمندانه، واقعیت‌ها را ببینیم و به سمت آرمان‌ها و ایده‌آل‌های متعالی‌مان نزدیک کنیم و فکر می‌کنم هر نسل، چند قدم جلوتر برود، کفایت می‌کند.